Ստորեւ ներկայացնում եմ Լոյդ Ջորջի (1916-1922 Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ) «Ճշմարտությունը խաղաղության պայմանագրերի մասին» գրքից իմ թարգմանած մի հատված:
Մեծ Բրիտանիայի՝ դեռ չմարված բարոյական պարտքը Անտանտայի իր դաշնակից Հայաստանի հանդեպ։
«Փարիզում մենք մի-քանի անգամ խոսեցինք [նախագահ] Վիլսոնի հետ Թուրքական կայսրության տարածքների ապագա վերաբաշխման մասին…
…երբ խոսքը գնաց Հայաստանի եւ Նեղուցների մանդատի մասին, նախագահը այդ նախագծին ավելի բարյացակամ վերաբերեց: Ակնհայտ էր, որ մենք չենք կարող գնալ որեւէ համաձայնության, որը կթողներ հալածվող հայ ժողովրդին դաժան ոսոխի քմահաճույքին, որը մորթում, բռնաբարում եւ թալանում էր նրան մի-քանի սերունդների ընթացքում եւ շարունակում էր ծաղրուծանակի ենթարկել նրան մինչեւ պատերազմի ավարտը: Սակայն դատարկված եւ վախեցած Հայաստանը չէր կարողանա ինքնուրույն դիմակայել մի կողմից թուրքերի, իսկ մյուս կողմից՝ բոլշեւիկների դեմ: Այդ պատճառով էլ պետք էր գտնել մանդատակիր տերություն, որը իր վրա կվերցներ Հայաստանի լեռներում ավերված քրիստոնեական համայնքի պաշտպանության բարձր պարտավարությունը:…
Ռուսաստանը կլիներ առավել հարմար մանդատակիրը Հայաստանի եւ Նեղուցների հանդեպ: Մինչեւ հեղափոխությունը նրա կրոնական համակրանքը հանուն Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչության պաշտպանության խաչակրաց արշավանքի կազմակերպման կողմն էր: Նրա նախկին պատերազմները ազատագրեցին Բալկանների քրիստոնյաներին եւ քրիստոնյաների մի մասին՝ հայկական հարթավայրերում: Եթե չլիներ մեր չարաբաստիկ միջամտությունը, ապա հայերի մեծ մասը արդեն 1878թ. Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով կանցնեին ռուսական դրոշի պաշտպանության ներքո:
Հայաստանը՝ մեր զոհը
Ըստ Սան-Ստեֆանոյի խաղաղության ռուսական զորքերը պետք է օկուպացնեին Հայաստանը մինչեւ չանցկացվեին անհրաժեշտ բարեփոխումները: Այդ դրույթը վերացվեց 1878թ. Բեռլինի տրակտատով, որը ամբողջապես մեր սպառնալից ճնշման հետեւանքն էր, եւ որը փառաբանվում էր մեր կողմից որպես Անգլիայի մեծագույն տրիումֆ, որը բերեց «պատվավոր խաղաղության»: Հայաստանը զոհաբերվեց մեր կողմից սարքված հաղթական զոհասեղանին: Ռուսները ստիպված էին հեռանալ: Դժբախտ հայերը կրկին ճզմվեցին իրենց վաղեմի կեղեքչի կողմից, որը պարտավորվեց «անցկացնել բարենորոգումներ եւ բարեփոխումներ հայերով բնակեցված նահանգներում»: Բոլորիս է հայտնի, թե ինչպես էին խախտվում այդ պարտավորությունները 40 տարիների ընթացքում, ի հեճուկս բազմակի բողոքների մեր երկրի, որը գլխավոր մեղավորներ Հայաստանի՝ թուրքերի տիրապետության տակ վերադարձի: Բրիտանական կառավարության քաղաքականությունը ճակատագրական անխուսափելիությամբ բերեց 1895-1897 եւ 1909թթ. ահասարսուռ ջարդերի եւ 1915թ. սարսափելի կոտորածի: Այդ չարագործությունների արդյունքում հայերի թիվը Թուրքիայում նվազեց ավելի քան միլիոնով:
Հաշվի առնելով, որ հենց մե՛նք ենք տվել թուրքերին այդ հանցագործություններն իրագործելու հնարավորությունը՝ մեզ վրա էր ընկել բարոյական պարտք՝ օգտագործել առաջին իսկ հնարավորությունը, ուղղելու համար մեր կողմից կատարված անարդարությունը եւ, որքան որ դա մեր ուժերում կլինի, անհնար դարձնել այդ սարսափների կրկնությունը, որոնց համար մեղքը պատմությունը մշտպես կբարդի մեզ վրա:”
Հեղինակ՝ Հովսեփ Խուրշուդյան
