Պետք է հասկանանք՝ ինչո՞ւ արժանացանք այդ ամոթալի վիճակին եւ հետեւություններ անենք. Միքայել Պողոսյան

Հոկեմբերի 1-ից մեծ էկրաններին է Միքայել Պողոսյանի «Հայ հայը» միստիկ կատակերգությունը, որտեղ միախառնված են հայի տարբեր տեսակները, մերօրյա իրականությունն ու մարդիկ, ովքեր ինչ-որ կերպ պատասխանատու են այն ամենի համար, ինչ այսօր կատարվում է մեզ հետ: Անկասկած ֆիլմը դիտելուց հետո ցանկացած հայ ինքն իրեն հարցեր ունի տալու, մտածելու, երեկն ու այսօրը ի մի բերելու, փոխվելու, առաջ գնալու եւ ի վերջո՝ հայի կերպարն ամբողջացնելու: Այս սկզբունքով է Միքայել Պողոսյանը մի շնչում գրել եւ մեր դատին հանձնել իր հերթական բովանդակալից ֆիլմը: Եվ իզուր չէ, որ նրա արվեստագետ ընկերները ցանկություն հայտնեցին կիսվել, պատմել մեզ ֆիլմի մասին իրենց կարծիքը, զգացածն ու տեսածը:

Սցենարիստ, դոցենտ, Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի լրագրության ամբիոնի վարիչ ԼԵՎՈՆ ԳԱԼՍՏՅԱՆՆ ասում է, որ լավ գիտի դերասան եւ բեմադրիչ Միքայել Պողոսյանի տաղանդի ուժը.

– Բայց խոստովանեմ, երբ հեռուստաեթերում տեսա «Հայ հայը» ֆիլմի անոնսը, ինձ թվաց, թե քաղաքական-հրապարակախոսական պամֆլետ եմ դիտելու՝ սարկազմի որոշ տարրերով: Նախընթաց փորձը՝ հատկապես «Խաթաբալադա» հրաշալի ներկայացման եւ «Երեւան ջան» ֆիլմի հաջողությունը, դա էր հուշում։ Բայց ինչ տեսա էկրանին՝ հասկացա, որ սխալվել եմ:  Նախ՝ սցենարական հիմքը՝ Աղասի Այվազյան եւ դրամատուրգիապես ճշգրիտ հավելումներ Միքայելի կողմից, որոնք ոչ թե լցնում էին մեծ գրողի ասելիքի «փոսեր»-ը, այլ նրբորեն ավելացնում էին  նրա պատումի հյուսվածքի օղակները: Այդ օղակներն այսօրվա իրողություններն են՝ պատերազմ, պարտություն, հերթական, թող որ մասնակի, բայց ցավագին հայրենազրկում։ Եվ ամենակարեւորը՝ տոտալ հուսալքություն: Այս արհավիրքների հանրային հուզական արժեքն անհամեմատ բարձր է անգամ մեծ գրականության բովանդակությունից եւ պահանջում էր մեր պատմական անցյալի վերաիմաստավորման նոր, ավելի թանձր հայեցակետ։

Իմ ընկալմամբ՝ Պողոսյանը խնդիրը լուծել է՝ դիմելով մեր իրականությանը գուցե ամենահամարժեք ձեւաչափին՝քաղաքական ֆարսին եւ տեղ-տեղ բյունուելյան կիոնպոետիկային բնորոշ սուրռեալիստական տարերքին: Անցյալի եւ ներկայի սահմաններն այս ֆիլմում ջնջված են եւ միանգամայն պայմանական, ավելին՝ կազմում են մեկ օրգականական ամբողջություն: Սա այն կինոգործերից է, որի սյուժեն վերապատմելն ապարդյուն զբաղմունք է, որովհետեւ մեր առջեւ ոչ թե քիմիական, այլ կենդանի պատմություն է, իսկ կենդանի պատմությունը կենդանի շփում է պահանջում: Տրագիկոմեդիկ տոնայնությունը ներսից է, ոչ թե դրսից՝ ծիծաղ կամ արցունքներ կորզելու մտադրությամբ: Դերասանի արտիստական պլաստիկան չի փաթաթվում մեր վզին․այն միջոց է, ոչ թե նպատակ: Սա հազվագյուտ բան է մեր կինոյում, երբ արտիստը ջանում է ոչ թե անպայման հետաքրքիր լինել, այլ առավելագույն ճշգրտությամբ ներկայացնել իրավիճակի դեմքը՝ ունայնության, նաեւ անհեթեթության հարափոփոխ երանգներով:

Սփյուռքահայի, չարքի  (իմ ընկալմամբ՝ հայի էգոյի) եւ  չարենցյան երազային Կարինե Քոթանջյանի ներկայությունը խորհրդանշական դիմակներ չեն, այլ «Հայ Հայի» ազգային ինքնության օրգանական բաղկացուցիչներ, որոնք միասին հանդիսատեսի աչքի համար աննկատ կազմում են մի ամբողջություն։ Ընդհանրապես ֆարսին դիմելը հղի է ռիսկերով: Որեւէ կեղծ նոտայով կամ չափազանցված պլաստիկայով կարող ես հոնքն ուղղելու տեղ՝ աչքն էլ հանես: Այս իմաստով բեմադրիչը (շնորհաշատ Աննա Հարությունյանի հետ) մեզ տանում է գրեթե մազե կամրջով…Տանում է մաքրագործման դժվարին ճանապարհով եւ տեղ հասցնում:

Ռեժիսոր, Հ. Թումանյանի անվան տիկնիկային թատրոնի գեղարվետստական ղեկավար, արվեստի վաստակավոր գործիչ ՌՈՒԲԵՆ ԲԱԲԱՅԱՆՆ էլ ընդգծեց, որ Միքայել Պողոսյանին շատ վաղուց է ճանաչում, դեռ Կամերային թատրոնում իր դեբյուտով.

– Միշտ համարել եմ, որ նա մեր թատերական եւ կինոաշխարհում յուրահատուկ երեւույթ է, շատ արժանավոր ձեւով գնահատված միջազգային հարթակներում եւ Հայաստանում: Խորը դերասան, ով իր կիոնոդերերում միշտ պահպանում է թատերական դերասանի բազմաֆունկցիոնալ սկզբունքը: Ինչ վերաբերում է վերջին՝ «Հայ հայը» ֆիլմին, շատ օրիգինալ ֆիմ է, այստեղ նա չի կրկնում ինքն իրեն, ֆիլմը կբնութագրեի որպես ախտորոշում, որի համար երեւի անհրաժեշտ էր կատարել հերձում: Այդ բազմաթիվ շերտերը, որոնք ֆիլմում բացում է Միքայել Պողոսյանը, բնորոշ են հայերիս, որի մեջ կա անկեղծ խոսակցություն, բացարձակապես չկա ցանկություն ավելի լավ ներկայացնել, քաղցրացնել կերպարը: Կարծում եմ՝ սա ազնիվ արվեստագետի մոտեցում է, ով իր հանրության հետ ազնիվ խոսում է մեր ցավերի մասին, խոսում միաժամանակ սարկազմով, հումորով եւ փիլիսոփայական ձեւով: Փոքրիկ էտյուդում ես էլ եմ խաղացել ֆիլմում, բայց  զուտ մասնագիտական տեսակետից նա շատ հետաքրքիր հնարք է օգտագործել, իզուր չէ որ այնտեղ կա բեմ, ցանկություն՝ մենախոսության, ինտերակտիվ շփման ձեւ, երբ հասկանում ես, որ ամբողջ ֆիլմի ընթացքում քեզ հետ զրուցում են: Այնտեղ նա հետաքրքիր ձեւով ներկայացնում է հային, նրա ցավերը, բայց միաժամանակ ֆիլմը նաեւ լուսավոր է, ավարտին գլխավոր հերոսը գնում է մի ճանապարհով, որտեղ երեւում է լուսավոր ելքը: Ավելին՝ ֆիլմը նաեւ հումանիստական է, ուզում եմ շեշտել Ռամիլ Սաֆարովի տեսարանը, որտեղ հերոսը չի պատասխանում նույն ձեւով, նա ավելի վեր է կանգնում, քան մարդասպանը եւ նա շահում է: Ֆիլմն ինձ ոգեւորեց այդ տեսակետից, քանի որ այն շատ բազմաշետ էր, հաստատ յուրաքանչյուր հանդիսատես իր հետ կտանի իրենը: Ուրախ եմ,որ Միքայելը չի վերապահում իրեն իրավունք պատասխանել բոլոր հարցերին, նա ավելի շատ բարձրացնում է այդ հարցերը եւ թողնում պատասխանը մեզ՝ հանրությանը: Նա շատ նուրբ է տանում այդ ճանապարհը, քանի որ այստեղ ամեն մեկը կտեսնի իրեն, իր դրական եւ բացասական կողմերով: Երբ թվում է, թե կա հնարավորություն անցնելու դասախոսության , նա վերջակետ չի դնում, դնում է ստորակետ, տալով հնարավորություն, որ մենք ինքներս, ամեն մեկն  իր սեփական կյանքից ելնելով հասկանա՝ ինչքանո՞վ է նա կապված մեր պատմության, մեր էության, մեր ազգի հետ: Քիչ են այսպիսի ֆիլմերը, որոնք ստիպում են ֆիլմից հետո մտածել, վերլուծել, փորձել տալ հարցեր, գտնել պատասխաններ, միգուցե սխալվել, համենայնդեպս սա արվեստի իմ սիրած ձեւերից է, որը հանդիսականին ըկալում է ոչ միայն լսարան, այլ զրուցակից:

Կարեւոր եւս մի բան, որ նա պահպանելով իր ձեռագիրը, չի փորձում կրկնել ինքն իրեն, նոր ձեւեր է բացում իր համար, որը շատ վտանգավոր է, այն առումով, որ արդեն կա հաջողության հասած մեթոդներ եւ ամեն անգամ նորը բացելով, դու չգիտես, դրա արդյունքը ինչպիսին կլինի: Սա նշանակում է, որ Միքայել Պողոսյանը պրպտող արվեստագետ է, նոր ասելիք, նոր ձեւեր, մոտեցումներ փնտրող: Սա էթնիկական ֆիլմ է, մեր պատմության, մեր երեկվա, այսօրվա եւ վաղվա օրվա մեջ միասին միաձուլված, սա մեկ օրվա պատկեր չէ:

Իսկ թե ինչպե՞ս ծնվեց իր հերթական, բայց տարբերվող ֆիլմի մտահղացումը, պարզեցինք հենց ֆիլմի բեմադրիչ, սցենարի հեղինակ  եւ  գլխավոր դերակատար ՄԻՔԱՅԵԼ ՊՈՂՈՍՅԱՆԻՑ:

– Մտահղացումը սկսվեց այն պահից, երբ բոլորս հայտվեցինք անելանելի հեգեբանական վիճակում՝ կապված մեր իրականության ու այն ապտակի հետ, որը ստացանք։ Ամեն մեկը յուրովի տարավ  այդ ցավը… Իհարկե, առաջին պահին լռում ես, ուզում ես փախչել բոլորից, այդ ցավը մենակ տանել, բայց այն սկսում է քեզ մաշել ու դու հասկանում ես, որ անպայման պետք է արտահայտվես։ Ֆիլմում ես պատերազմին չեմ անդրադառնում, բայց անդրադառնում եմ նրա հետեւանքին՝ մեր բարոյական վիճակին: Առաջին հերթին համարում եմ, որ այս ամենի մեջ յուրաքանչյուրս ունի իր մեղքի բաժինը: Ապտակը, որ մենք ստացանք սթափեցնող էր ու առաջնային իմ գաղափարն այն է, որ այսօր մենք պետք է հասկանանք՝ ինչո՞ւ արժանացանք այդ ամոթալի վիճակին եւ հետեւություններ անենք։ Ֆիլմի սցենարը ստեղծելիս ինձ թիկունք կանգնեց  լուսահոգի Աղասի Այվազյանը: Իմ մեծ, հոգեւոր ընկերը, որի հետ շատ մտերիմ ենք եղել։ Նա բազմաթիվ ստեղծագործութուններ նվիրել էր ինձ, ու ցավոք տարիների ընթացքում չէի կարողացել այդ ամենը կյանքի կոչել։ Մի քանի նովելների գաղափարները փորձեցի այսօրեկան դարձնել, այսօրվա շունչը տալ եւ ստեղծել այս սցենարը: Ես ու այն մարդիկ, ովքեր իմ կողքին էին, կարողացանք շատ կարճ՝ ռեկորդային ժամկետում  նկարահանել ֆիլմը,որովհետեւ չունեինք ֆինանսական օգնություն, ամեն մի օրը մեծ գումարների հետ էր կապված: Անչափ շնորհակել եմ նրանց եւ առաջին հերթին՝ Աննա Հարությունյանին (Աննա Մաքսիմ), իմ համառեժիսորին, ով իր վրա ստանձնեց կինոհրապարակում բեմադրական եւ կազմակերպչական խնդիրները: Միասին ենք  կատարել եւ ֆիլմի  մոնտաժը, եւ ձայնը: Շատ կարեւոր ձեռքբերում էր օպերատոր Արման Օրդյանի ներդրումը։ Մենք մտերմացանք եւ դարձանք ընկերներ, թե ստեղծագործական փուլում եւ թե կյանքում։ Մոնտաժի ռեժիսորը Տիգրան Բաղինյանն է, վաղեմի ընկերս, ում հետ արդեն հինգ ֆիլմ ենք ստեծել, ձայնային ռեժիսորը՝ Հայկ Իսրայելյանը, մնջախաղի շնորհալի դերասան, նաեւ հրաշալի ձայնային ռեժիսոր: Սցենարը ի սկզբանե  հատուկ դերակատարների համար եմ ստեղծել: Առաջինը՝ Սերգեյ Դանիելյանն էր՝ Յոժը, որին նկատի ունեի չար ուժի՝ սատանայի կերպարը մարմնավերելու համար: Սփյուռքահայի դերում ուրիշին չէի էլ պատկերացնում, քան  Ժիրայր Բաբազյանին։ Տիգրան Գյուլումյանը, որի հետ երկրորդ ֆիլմն է աշխատում եմ։ Շատ շնորհակալ եմ նրան, քանի որ նա ոչ միայն Գիրուկի դերում հանդես եկավ, այլեւ լուծեց շատ տեխնիկական հարցեր ու արեց դա անշահախնդիր: Գեորգի Հովակիմյանը եւ Տրդատ Մակարյանը մարմնավորում են ժողովրդին: Նարինե Ալեքսանյանը, ով ինձ համար հայտնություն էր, նրա հետ ճիշտ է աշխատել եմ «Լռության սիմֆոնիա» ֆիլմում, բայց տարիների ընթաքում առիթ չէր եղել ստեղծագործելու: Եփրաքսիայի կերպարը հենց իր համար գրեցի, որը նա ուղղակի փայլուն կատարեց, ես կասեի արտառոց, վաղուց այսպիսի հաճույք դերասանական կատարումից չէի ստացել: Ներկա եմ եղել նաեւ նրա մոնոներկայացմանը, որը եւս մեկ անգամ հաստատեց, որ այսօր մեր իրականության մեջ նա լավագույններից է: Ֆիլմում իրենց կարեւոր դերակատրումները ունեն  Մարիամ Դավթյանը,Նարինե Պետրոսյանը, Յուրի  Կոստանյանը, Իրինա Դանիելյանը, Ծաղրածու Վավին։ Շնորհակալ եմ բոլորին, ինչպես նաեւ մեր ֆիլմի հովանավորներին, առանց որոնց այս ֆիլմը կմնար երեւակայական դաշտում։ Ասեմ, որ ֆիլմի մտահղացումը համընկավ նաեւ  «Խաթաբալադա» ներկայացման  25-ամյակի հետ եւ այդ հոբելյանին ընդառաջ նկարահանվեց «Հայ հայը»։ Ի դեպ, Ֆիլմում ես եւ Մարիամ Դավթյանը խաղում ենք «Խաթաբալադայի» նույն հագուստներով։

– Իսկ ինչպիսի՞ն էր ձեր դիտարկմամբ հայը՝ 25  տարի առաջ եւ հետո:

– Ֆիլմը ավարտվում է Աղասի Այվազյանի տողերով. «Հավերժական ազգի խնդիրներն էլ հավերժական են»: Շատ դժվար է հայ լինելը, հայ մնալը, մենք ծնվում ենք արդեն ամբողջ մեր պատմությունը գենետիկորեն կրելով եւ ոչ մի ճիգ չենք գործադրում ինչ-որ բան փոխելու, ուղղելու համար: Այն, ինչ մեզ հետ կատարվում է, դա մեր սխալների արդյունքն է։ Երբ մենք հեռանում ենք մեր հոգեւոր սկզբունքներից, թույլ ենք տալիս նույն սխալները եւ ցավն այն է, որ դասեր չենք քաղում։ ֆիլմը հենց դրա մասին է: «Խաթաբալադա»-ում հերոսը՝ Համազասպը, պոետից վերջիվերջո վեր է ածվում սատանայի, այստեղ հակառակն է, հերոսը՝ հայը, իր «ուզումներին» գերի դարձած, սխալներ թույլ տալով, անցնելով տարբեր փորձությունների միջով, վերջապես հասնում է  իսկական Հայի արժանապատիվ պատկերին… Բայց դա չի նշանակում, որ բոլոր հարցերը լուծված են, ոչ… Ֆիլմի վերջում նա ստանում իրեն հասանելի ապտակը: Կյանքը շարունակվում է հայ եւ քո  ուզումներից է կախված, թե կրկին սատանան կսողոսկի քո մեջ, թե այլեւս անկարող կլինի դա անել:

– Նայելով երիտասարդ սերնդին՝ տեսնո՞ւմ եք նրանց մեջ այդ նոր հայի կերպարը:

– Այո, մեր երիտասարդներն իրենց կյանքը զոհաբերեցին, այնպիսի սխրանքներ գործեցին, որ որեւէ այլ ազգ չէր կարող անել, նրանք դիմադրեցին ամբողջ աշխարհի ու աշխարհի բոլոր զենքերի, վարձկանների դեմ, սա աներեւակայելի պատմություն է։ Բայց սխրանք գործելով, հայը պետք է նաեւ դիվանագետ լինի, սխրանքների ճանապարհին կարողանա կանխել պատերազմը խելքով, խորամանկությամբ: Մենք պատերազմող ազգ չենք, մենք հոգեւոր, կենարար, ստեղծագործող ազգ ենք: Շատ ցավալի է, բայց մենք այսօր հեռացել ենք մեր մշակույթից, ասում են՝ դրա ժամանակը չէ, բա ինչի՞ ժամանակն է, այսօր հայը հային թշնամի է դարձել, սեւ ու սպիտակի է իրար դասել, հայը հային չի վստահում, չի հավատում…

– Իսկ հայ  լինելը ճակատագի՞ր է:

– Այո, ամեն մի ազգության մարդ արարած պարգեւ է Աստծո կողմից, կապ չունի ինչ ազգություն ունես։ Դու հայ ես ծնվել եւ հարցը նրանում է, թե քո հայ տեսակը այս պայմաններում ինչ է անում, ինչի մասին է ապրում, ոնց է կռիվ տալիս, ինչ է քարոզում: Ես անձամբ այդ ամեն ինչից փախչել չեմ ուզում, ընդունել եմ այս պայմանները ու մինչեւ վերջ  պետք է այս հող ու ջրի վրա փորձեմ ստեղծագործել, իմ ճշմարտությունը ոչ թե որպես քարոզ տանել, այլ այս կերպ կիսվելու հնարավորություն ունենալ: ֆիլմը ավարտվում է երգով, որտեղ հնչում են վերջին  տողերը՝ «Քարերի մեջ, հայերի մեջ մարդ մնա հայ»:

«Կա սեւահեր հայ եւ կա շիկահեր հայ, կա տաքարյուն հայ եւ կա սառնասիրտ հայ, կա գործարար հայ եւ կա անօգնական հայ, կա արագաշարժ հայ եւ կա դանդաղկոտ հայ… Բայց կա մեկը, ով երբեք չի մտածում, թե ինքն ինչ է, ինչպես երբեք մարդ չի խորհում, որ ինքը երկու ոտք ունի, երկու ձեռք, մի քիթ եւ մի բերան. դա Հայ հայն է»:

Աղասի Այվազյան

Ֆիլմը նվիրվում է Աղասի Այվազյանի հիշատակին

Աղբյուրը