Լույսով ողողված արևաշող դեղին
«Համաշխարհային ճանաչման հիմքում ընկած է փորձը», -մարդկային իմացությունը ժամանակին այսպես կարճ, ամփոփ, տարողունակ ձևակերպել է մարքսիզմի դասականը։ Նկարչի պարագայում, իսկ իմ նյութի հերոսն այդ մասնագիտության մարդ է, ձևակերպումը փոքր-ինչ թերատ է հնչում, պահանջում է նաև այլ կարգի հավելումներ։ Սակայն եկեք մեր առավել քան համեստ իմացության դիրքերից ռևիզիայի չենթարկենք Մարքսին ու կոնկրետանանք բուն ասելիքի վրա։
Մինչ այս մեկը ՀՀ վաստակավոր նկարիչ Խաչատուր Ազիզյանի վերջին ցուցահանդեսը եղել էր սրանից յոթ տարի առաջ ու դարձյալ Նկարիչների միության «Արա Սարգսյան» պատկերասրահում։ Գեղանկարչի ցուցահանդեսային հաշվարկների մեջ մենք դիտմամբ ենք շրջանցում արցախյան 2016-ինը, քանզի այն, ըստ էության, երևանյանի կրկնությունն էր, ասելիքի մեջ նորություն չուներ, եթե հաշվի չառնենք Արցախ աշխարհին ներկայացվող կտավների գեղագիտական, ճանաչողական և, ինչու չէ, ինչ-որ տեղ նաև ուսուցողական կողմը։
Ես Խաչատուր Ազիզյանի 2014-ի ցուցահանդեսին ներկա լինելու պատիվը չեմ ունեցել, սակայն 2016-ին նրա իսկ արվեստանոցում եղել եմ տևական զրուցակիցը, հնարավորինս հանգամանալից ծանոթացել շատ-շատ գործերի հետ, անգամ այնպիսիների, որոնք արվեստագետները նույնիսկ իրենցից են թաքուն պահում։ Ու երբ հինգ տարվա ամբարված այդ զգացողություններից հետո տեսա նրա գործերի այս՝ հունիսյան ցուցադրումը, բառիս բուն իմաստով շանթահարվեցի նրա գեղարվեստ այնպես անբռնազբոս ներխուժած անխառն դեղինի ծավալումից, այդ դեղինից հորդող կենսատու լույսի հրավառությունից, որն իր մեջ էր առել պատկերասրահը՝ ստեղծելով այդ նույն լույսի, լույսով ողողված դեղինի գերազանցության մեջ գույների ու մարդկային ազնիվ, շիտակ հույզերի, զգացողությունների մի ողջ համանվագ։ Իմ իմացած Խ․ Ազիզյանի փոխարեն, ով 2014-ի ցուցահանդեսում ավելի մուգ տոների, գույների նկարիչ էր անգամ իր կարմրի մեջ, այս մեկն արդեն դեղինը՝ անխառն դեղինը, պաշտանմունքի հասցրած ստեղծագործողն էր, ու ես այս բավականին քմահաճ գույնի բերած լույսի հրեղեն պայթյունի մեջ խորքային նոր իմաստավորմամբ կարդացի հայ ու համաշխարհային գեղանկարչության տիտաններից մեծն Սարյանի բանաձևումը․ «Պոեզիայի, նկարչության, երաժշտության և ճարտարապետության նպատակը նույնն է՝ մարդկությանը բարձրացնել դեպի արևը»։
Խաչատուր Ազիզյանն այս ցուցահանդեսով գնացել էր դեպի այդ արևը, լույսը, և ես անչափ հպարտ էի, որ հինգ տարի առաջ նրան տրված «ի դեմս նրա, գործ ունեք ինքնատիպ, ասելիքի խորքով առանձնացող, բաց նյարդով ապրող, գիծը` շարժումի, շարժումը` գույնի, գույնը` հույզի, հույզը` թրթիռի, թրթիռը` խորքի, խորքը փիլիսոփայության վերածած արվեստագետի հետ, ում կտավներում կա դեպի Արարիչը տանող լույս, լույս, որն արդեն գույներից երանգների վերածված համանվագ է` գեղեցիկի, կյանքի, սիրո ու արարումի փառաբանում» բնութագրումից ոչ միայն չէր եղել նահանջ, այլ հակառակը՝ նվաճված էր մի նոր բարձրություն։
Ես ոչ նկարիչ եմ, ոչ էլ գեղարվեստի տեսաբան։ Եթե դա տիրապետել է կոչվում, ես նկարչությանը տիրապետում եմ իմ սրտի բաբախի ու արյան թրթիռի մակարդակով, արվեստի տեսությունից, իզմ-երից տեղեկացված եմ այնքանով՝ որքանով։ Իմ կոչվածությունն ավելի շատ գրականությունն է, մասամբ՝ կինոն։ Այս թերևս այնքան էլ ոչ էական մանրամասներն ես արեցի նրա համար, որովհետև Խ․ Ազիզյանի այս ցուցահանդեսի համեմատությունները պիտի անեմ ինձ ավելի հոգեհարազատ ոլորտներից։ Հանրությանը Խ․ Ազիզյան այս հայտնությունը ինձ տարավ հայ գրականության միանգամից երկու մեծի դուռ՝ Եղիշե Չարենցի ու Ավետիք Իսահակյանի, որոնց հերոսները՝ մեկն իր հեղափոխական խելահեղ պոռթկումի մեջ մարդկային ողջ հավաքականություն, մյուսը՝ նույնքան վառ ընգծված, ինքն իր մեջ խորապես ամփոփված անհատ, գնում էին դեպի կյանք տվող հրաշքը՝ արևը։
Իր արևայցելությամբ (թող ներվի, ներվելու հետ էլ ընթերցվելի լինի մեր այս նորակազմությունը) հանրությանը Խ․ Ազիզյանի այս հայտնությունը հետաքրքիր էր նրանով, որ նրա հերոսը ոչ այդ նույն Չարենցի խելագարված ամբոխներից էր, ոչ էլ նույնքան այդ նույն Իսահակյանի մարդատյաց-ամբոխատյացը։ Սա տարիների, տարիների կողքին նաև անձնական կյանքի ինչ-ինչ զարգացումների բերումով (դրանցից խոսելու արտոնությունը միայն իրեն է վերապահված) արևի ճշմարտության գիտակցությանը հասած մարդու, արվեստագետի խոնարհումն էր լույսին, այն լույսին, որի մասին հանճարեղ Դանթեն «Աստվածային կատակերգությունում» խոսում էր այսպես․ «Փառահեղ լույսն՝ ամեն շարժման ակունքը․․․»
Ցուցահանդեսը իսկապես մշակութային երևելի իրադարձություն էր, ասելիքի լուսային ընթեցումների հետաքրքիր պոռթկում։ Հեղինակի ստեղծագործական ուղուն բնորոշ, առանցքային գործերի հարևանությամբ տեղ գտած նոր ցոլանքները՝ «Տոնը» (2017թ․) «Ոսկե աշուն», «Դավիթ և Խանդութ», «Իմ Երևան» գործերը (երեքն էլ ստեղծվել է 2018-ին), «Զբոսանքն» (2019թ․) ապշելու թարմություն էին բերել ցուցադրությանը՝ բնականաբար իրենց կատարման մեջ մնալով ազիզյանական այն նույն ձեռագրի տիրույթում, որտեղ գունային բազմագույն տրոհումները գալիս, ասելիքի մեջ ամբողջանում են որպես ձույլ միասնություն։ Սակայն նոր գործերի այս շարքից ես կհամարձակվեի ու կառանձնացնեի «Տոն» ստեղծագործությունը, որն այդպես էլ իմ մեջ արմատակալվել էր «Տուն» անունով ու անգամ նկարչի ուղղումից հետո այդպիսին մնաց։
Տոն-տուն միասնությունը
Այս գործի մեջ ինձ ապշեցրել էր մեր ինքնության լեռան ազիզյանական նոր ընթերցումը, որը գուցե թե այդպիսին է միայն ինձ համար և եթե անգամ այդպիսին է՝ միայն ինձ համար, ինքնին գոյության իրավունք ունի, քանզի իրական արվեստի գործը հղացումից հետո դադարում է մնալ այն ստեղծողի «նեղ» անձնականի տիրույթում շատ պարզ, հայտնի բնորոշմամբ՝ որքան մարդ, նույնքան ընկալում։
Անհնար է «Տոն» կտավում նայել Մասիսի գմբեթին ու չերկտակվել ստորոտին պատկերվածից լեռան գագաթի ունեցած ակնհայտ կտրվածությունից (մեկ անգամ էլ հիշենք փառահեղ Չարենցին ու «Ես իմ անուշ Հայաստանի» հրաշք բանաստեղծության խոնարհման բերող տողերը՝ «Ինչպես անհաս փառքի ճամփա, ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»)։ Հեղինակային մեկնաբանմամբ այդ «հեռացվածությունը» դիտման անկյունի հարց է ընդամենը, սակայն մեր երկրի այս վերջին տարիների զարգացումների իմ ընկալմամբ այն մեր ու մեր քաղաքական երազանքի միջև խորացող ճեղքի վկայումն է, գեղարվեստական արտացոլումը, որից մարդկայնորեն անհնար է չսարսափել, և որը գեղանկարիչը տեսել է զարմանալի ներհայեցմամբ։
Ես չգիտեմ՝ հեղինակային խորապես մտածված գիտակցությա՞մբ, թե՞ ենթագիտակցությամբ էր ցուցադրությունն ավարտվում այս նկարով, սակայն այն կտավը վրձնածի տոն, մինչդեռ իմ տուն ընկալմամբ հեղինակի ապրած տարիների, այդ տարիների ստեղծագործական ամբողջացումների զորեղ շեշտադրումն էր նրա բաժին արվեստի մեջ նոր փուլի բացման նույնքան զորեղ հեռանկարով, քանզի, իմ համեստ ընկալմամբ, այս ցուցահանդեսով, որն ավելի քան հավաք էր ու ձիգ, առանց երկրորդական բաների, Խ․ Ազիզյանն, ով անվիճելիորեն մեր ժամանակների եթե ոչ լավագույն, առնվազն լավագույն գեղանկարիչներից է, պատրաստ է սկսել մի նոր շրջափուլ, որտեղ գույնի, լույսի, պայծառության կողքին հավասարապես կանգնած է անցածի, ապրածի, իմացածի փիլիսոփայական խտացումը։
Ես հենց այստեղ էլ կարող էի այս նյութի շրջանակներում վերջակետել Խ․ Ազիզյանի մասին իմ մտորումները, սակայն բոլոր դեպքերում շատ ավելի ճիշտ կլինի դրանք ավարտել ստորև բերվող երկխոսությամբ, որը մեր տևական զրույցի մի փոքրիկ մասն է (զրույցի մնացած մասը երևի մեկ այլ, ավելի հարմար առիթով ներկայացնենք) և եթե դրանում կրկնվող բաներ կլինեն, մեծահոգաբար ներեք։
Խ․ Ա․ –Յոթ տարի առաջ էր վերջին ցուցահանդեսս։ Այստեղ ահագին նոր բաներ կային։ Հինն ու նորը խառնած էի ուզում տեսնել ցուցադրված, որովհետև արվեստանոցում տեսնելը դժվար է։ Ինձ ավելի լավ ճանաչելու համար էի ուզում տեսնել։
Մ․Հ․ -Եվ․․․
Խ․Ա․ -Մաքրվել էի գույնի առումով, պայծառության առումով, արևի առումով։ Ես ինձ ուզեցի նորից տեսնել, որ հասկանամ՝ ինչ եմ անելու։ Ցուցահանդեսի մեջ ես տեսա հետոն։
Հետոն
Հետոն անվիճելիորեն լինելու է մի նոր խտացում և առնչվելու է գեղանկարչի մեկ այլ թուլությանը։ Այն համաշխարհային երաժշտարվեստի երևելիների դիմանկարների շարքի տեսքո՞վ կլինի, ստեղծագործությունների խտացումների՞, թե՞ այս երկուսի համադրություն-համաձուլման, ցույց կտա ժամանակը։ Ամենակարևորն այն է, որ գաղափարը որոշակիացված է, մնում է մնացածը։ Իսկ մնացածի համար անհրաժեշտ բոլոր նախադրյալներ կան, որոնց մասին մենք վերևում կարծես թե խոսեցինք։
Չկրկնվենք։
Մարտին Հուրիխանյան
