«Տաճար է մեր երկիրը, սուրբ է ամեն քար»
«Լեռնահայաստանի բերդաքաղաքը․ Գորիս» խորագիրը կրող այս պլեներով մենք փաստորեն երկրորդ անգամ էինք լինում Սյունյաց աշխարհում, ու ամենևին էլ պատճառն այն չէր, որ հայաստանյան մյուս մարզերի համեմատ այստեղ դիտելու ու արձանագրելու շատ ավելի բան կա։ Քավ լիցի։ Այդպես կարող է մտածել Հայաստան աշխարհից չիրազեկվածը միայն, քանզի այս սրբազան հողի յուրաքանչյո՛ւր թիզ անվերջանալի հաղորդակցություն է աներևակայելիի, արարչական խորհրդի հետ։ Գրեցի հաղորդակցություն ու իսկույն էլ նկատեցի, որ հավասարապես կարող էի գործածել և հաղորդություն բառը, որովհետև, ինչպես դիպուկ նկատել է Վահան Տերյանը, «Տաճար է մեր երկիրը, սուրբ է ամեն քար»։
Ես հիմա չեմ ուզում խորանալ այս այցի ընթացքում ինձ համակած գաղտնանշագրային մտքերի ու զգացումների մեջ, սակայն ավանդական հացի սեղանի շուրջ ունեցած կենաց խոսքումս անգամ ինձ համար անհասկանալի հաճախականությամբ սեղանակիցներիս ականջները ծակեցի քարտեզագրում բառով։
Իսկ նրանք՝ այդ սեղանակիցները, միայն նկարիչներ չէին։
Նկարիչները, գեներալը, հոգևոր հայրը
Ընդհանրապես այս պլեներների մեջ խորհրդանիշները շատ են։ Վերցնենք թեկուզ դրանցից յուրաքանչյուրի մասնակիցների թիվը։ Յոթ նկարիչ հայրենի բնության, երկրի հետ իրենց արարում-աղոթք առանձնազրույցում, Բարձրյալի կողմից նրանց ընծայված շնորհի տեսքով կտավին հանձնված սիրո, հավատի երկյուղած յոթ անհատական խոսք-վկայում, որ այս այցի ժամանակ որակվեց որպես քարտեզագրում։
Սակայն երևի սա էլ էականը չէ։ Ես մինչև հիմա էլ խորը կասկածներ ունեմ, որ մեր նկարիչների գորիսյան վրձնահարվածներն իմ տիրապետած բառամթերքում քարտեզագրում բնութագրականը ստացան․․․ 44-օրյա աղետալի, դավաճանական պատերազմի պատճառով, պատերազմ, որը հանգեցրեց արցախյան տարածքների 75 տոկոսի կորստի, պատերազմ, որն արցախյան մարտադաշտից եկած սահմանագծում, սահմանազատում եզրույթների տեսքով մեր գիտակցության մեջ նույնականում են այս անգամ արդեն մայր հայրենիքից մասհանվող, օտարվող կենսատարածքների հետ․․․
Սակայն խելագարության հասցնող այս ցավոտ թեման էլ թողնենք մի կողմ։ Եթե արվեստի այս մարդկանց արածն իրականում երկրի քարտեզագրում չէր, ապա առնվազն ինձ համար տարօրինակ էր նկարիչների այս խմբում քանդակագործությանը գերապատվություն տված Միսակ Մելքոնյանի ու Աղվան Մխիթարյանի՝ ավելի հզոր դիմադրության նյութերի հետ գործ ունեցողների ներկայությունը, թեպետ նրանք էլ իրենց խորքի մեջ եթե նույն նկարիչները չեն, բա ուրիշ ովքե՞ր են։
Գուցե թե տեսության խորխորատներին հմտացած արվեստաբանի համար ասածներս բուն նյութի հետ չաղերսվող կամ մասամբ աղերսվող բաներ կարող են ընկալվել, սակայն ստիպված են հանդուրժել հրապարակագրիս «կամայականությունները»։ Գորիսյան պլեներից մեկ շաբաթ անց կզանգի, արվեստանոց կհրավիրի Մարտիրոսն ու իր արվեստին տված իմ կարճառոտ բնութագրումից կցնցվի մինչև հոգու խորք՝ զարմանալով, թե Աստծո կողմից իրեն շնորհված կյանքից իր բաժին արվեստին տված ավելի քան հիսուն տարիների մեջ այդ ինչպե՞ս հնչած գնահատականի խորքի ամփոփ ընկալմանը հասու չի եղել։ Բայց թե սա էլ դնենք մի կողմ, մանավանդ որ կարծես թե շատ հեռացանք բուն ասելիքից։
Հա, ուրեմն, քարտեզագրումը։
Սակայն մինչ այդ Աստծո խոսքն եղավ Հովհաննես սարկավագի շուրթերով, որը հնչեց որպես օրհնություն, հնչեց որպես պարտադրված գիտակցում մեր հավատքի խորքային ընկալման ու որը նաև ՏԵՍԱԿԻ պահպանում է պարտավորեցնում։
Ճշմարտությունը պահանջում է ասել, որ սեղանապետությունը Միսակ Մելքոնյանին վստահելով, մենք ըստ էության լավ ընտրություն կատարեցինք, քանզի նա հավաքույթը ոչ միայն կանոնակարգած հուն տարավ, այլև ամեն կենաց վերածեց գործընկերների վաստակի ու մարդկային նկարագրի խորքային անդրադարձների։
Սակայն մեր սեղանն իմաստավորված էր ոչ միայն նկարիչների ներկայությամբ ու նրանց խոսք-զրույցներով։ Ի դեմս երկրորդ բանակային կորպուսի հրամանատար, գեներալ-մայոր Ժիրայր Պողոսյանի, մենք պատվավոր հյուրն ունեինք մի մարդու, ով 17 տարեկանից է զինվորագրվել Արցախյան գոյամարտին, ու ում ներկայությունը խոսակցության ահռելի բաժին էր դարձրել Արցախը, հետպատերազմյան զարգացումները։
Սեղանին իր պատվավոր մասնակցությունն ուներ ևս մեկ հրաշալի անձ, ով սակայն գերադասեց այդպես էլ ստվերում մնալ, թեպետ, երբ ամբողջանա պլեներների այս շարքն ու կազմակերպվի ամփոփ ցուցահանդեսը, շատերը ապշանքով ասելու են՝ սպասիր, սպասիր, սա այն Գրիգորը չէ՞ր, ում հետ․․․ Բայց ոնց որ թե ես արդեն աններելիորեն եմ շատախոսում։
Կտավը նաև փամփուշտ է, հրթիռ
Արվեստի մարդիկ ու նրանց մեջ հատկապես նկարիչները, առանձնապես խոսքառատ չեն, եթե նրանց վերաբերմամբ ավելի բնութագրական չհամարենք սակավախոս եզրույթը։ Նրանց արածը կտավի առաջ իրենց մտքերի հետ առանձնանալն է, Բարձրյալից իրենց ուղարկված ազդականչերի հանձնումը կտավին։ Սակայն հիմա, այս պահին, սեղանն է իրենց բաժին կտավն, ու գեներալի համեստ ներկայությունը թև է տվել յուրաքանչյուրին՝ բացվել է, որ բացվել են։ Սակայն բացվել են ոչ գինու ազդեցության, այլ բանակին նեցուկ լինելու, նրան իրենց կարողացածով օգտակար լինելու գիտակցման պարտադրանքով։ Խոսում են ու թեև պարզ ճշմարտությունների շարքից է, հասկանում ես, որ, գրողը տանի, կտավն ի վերջո հո միայն արվեստի գործ ու վկայություն չէ։ Այն իր նախնական տեսքով հո միայն արվեստի նյութականացված արտահայտություն չէ։ Խոշոր հաշվով կտավը նաև․․․ ապրանք է այդ նույն ապրանքից փողի վերածվելու հեռանկարով։
Ինչո՛ւ եմ այս պարզ ճշմարտություններից խոսում։ Նրա ու նաև ցուցանելու համար, որ հօգուտ բանակի, ամեն մեկը պատրաստ է ունեցածի մասհանման։ Ու հենց այստեղ է, որ պիտի մեջտեղ գա պետությունը կարգավորչի իր գործառույթով, կազմակերպի կտավների վաճառքը, եկած գումարն ուղղի բանակի կարիքներին, մարտունակության ամրապնդմանը, նոր զինատեսակների ձեռբերմանը։ Թե չէ խնդիրը միայն նախարարական աթոռներին նստել ու քամի անելը չէ։ Ունենք ստեղծագործողների ահռելի խումբ։ Ո՞վ իր ունեցածից մասհանում չի անի հանուն․․․ Արդեն ասացինք հանուն ինչի։ Մնում է միայն այդ հանունի գիտակցումն ունեցողը լինի ու կարողանա աշխատանքները տեղափոխել գործնական դաշտ։
Յոթ բացվող աշխարհ՝
աշխարհի մեր պատուհանից
Գորիսյան պլեներին մասնակցում էր երևանյան վեց ստեղծագործող։ Յոթերորդը տեղի գեղագիտական կենտրոնի մասնաճյուղի տնօրեն Արամ Մաշուրյանն էր՝ շնորհալի այր, ով, կարելի է ասել, արվեստի աշխարհ է մուտք մեր հանրահայտ վարպետներից մեկի՝ Համլետ Ասատրյանի, քավորությամբ ու լուրջ դեմք դառնալու հայտ է ներկայացրել։ Համենայն դեպս նրա վրձնումներին Մարտիրոսի գնահատականները Արամի լավ ընթացքի մասին են խոսում։
Երևանյան վեց նկարչից չորսը մանկավարժական ինստիտուտում դասախոսական գործունեությամբ զբաղված Լեմս Ներսիսյանը, Միսակ Մելքոնյանը, Աղվան Մխիթարյանը, Գևորգ Գրիգորյանն էին՝ տարբեր ընկալումների, խառնվածքի ու տարիքի, սակայն արվեստում իրենց կայուն տեղը հաստատած մարդիկ։ Մյուս երկուսը վաստակավոր նկարիչ, արդեն հիշատակված Մարտիրոս Բադալյանն ու Մարինա Վաղարշյանն են՝ մեկն իր խիստ յուրօրինակ նկարչությամբ ու արտահայտչամիջոցներով հայտնի անուն, մյուսը՝ կանացի քնարական կերպարի մեջ իր ստեղծագործության նույնքան քնարականությամբ, իրականության ու երազի սահմանգծային նուրբ թրթիռների ու անցումների ստեղծագործող։ Քանի որ այս յոթի մասին տարբեր առիթներով խոսելու հնարավորության մենք դեռ կունենանք, ուստի այստեղ ամեն մեկի վերաբերմամբ փորձենք ամբողջական լինել այնքանով, որքանով նյութի ծավալն է թույլ տալիս։
Մարդկային էներգիայի անսպառ աղբյուր էր Լեմսը Ներսիսյան, ում կողքից տարիներն անցել են աննկատ՝ փոխարենը թողնելով ապրումների կուտակումը, զգացումների զուլալությունը, որ անկաշառ արվեստի ամեանզորեղ բնութագրականներից մեկն է։
Զինվորականի հանդերձի մեջ Աղվան Մխիթարյանն ավելի շատ ազատամարտիկ է հիշեցնում, քան արվեստի աշխարհի մարդ։ Սակայն մենք հո գիտենք, որ կյանքը բազմաշերտ է, խորքային այնպիսի ծալքեր ունի, որոնք մինչև չշրջես, իրականությանն այդպես էլ հասու չես լինի։ Գորիսյան քարակարկառները խնամքով կտավի հիշողությանը պահ տվող այս մարդը, ի՞նչ իմանաս, թե ամեն մի վրձնահարվածի հետ արցախյան ազատամարտի ի՜նչ հիշողություններ է թերթում՝ մտքի մեջ արթուն պահելով անխուսափ վերադարձվելիք Արցախ աշխարհն ու դրան ունենալիք իր հերթական մասնակցությունը։ Իսկ եթե չմոռանանք, որ նա նաև քանդակի վարպետ է․․․
Իր ստեղծագործությամբ ավելի շատ քանդակի հետ կապված անձ է և Միսակ Մելքոնյանը, ում դիմանկարին անդրադառնալու մտմտուքն այդպես էլ ինձ հանգիստ չի տալիս, ինչպես որ հանգիստ չի տալիս Մարտիրոս Բադալյանի ռելիեֆային ու Մարինա Վաղարշյանի քնարական նկարչությունը, մանավանդ որ վերջինս կյանքի որոշակի փուլ անցկացրել է հայ կինոյում, ոլորտ, որին ներհյուսված է նաև իմ կյանքի պատկառելի ժամանակահատված։
Գորիսյան պլեների մեր յոթերորդ մասնակիցը Գևորգ Գրիգորյանն էր՝ ավելի քան զուսպ պահվածքի մարդ, արվեստագետ, ում պահանջված խորությամբ բացելու հնարավորություն այդպես էլ չունեցանք, բայց թե թող այդպես էլ միամտված մնա, թե իր գեղանկարչական հետաքրքրություններից զատ իրազեկված չենք և գրքի գեղարվեստական ձևավորման, գծանկարի, գրաֆիկայի նկատմամբ ունեցած նախասիրություններից ու հակումներից, ու մի օր նստելու ենք հիմնովին զրույցի։
Վերջաբան
«Լեռնահայաստանի բերդաքաղաքը․ Գորիս» մշակութային այս ընթերցումն էլ ամբողջացավ՝ ավելի ու ավելի առարկայական դարձնելով «70 ճանապարհ դեպի Տաճար» խորհրդանշական վերտառությամբ ցուցահանդեսի ամբողջացումը, որը նյութականանալու է արվեստի մեծ երախտավորներ Գրիգոր Մովսիսյան-Նաիրա Կարապետյան ամուսնական զույգի հերթական բարեգործությամբ, այդ բարեգործության կենսագործմանը միտված «Ռոսլին» արվեստի հանդեսի հիմնադիր, հրապարակագիր Վրեժ Առաքելյանի ջանքերով։
Հղացված է փայլուն գործ, ավելի քան համոզված եմ, որ այն լինելու է աստվածահաճո ձեռնարկ մեր մշակույթի համար։
Բնականաբար կամոքն Աստծո։
Հեղինակ՝ Մարտին ՀՈւՐԻԽԱՆՅԱՆ
