Հայ մեծ երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանի «Ատամնաբույժն արևելյան» կատակերգությունը մեր մեծանուն կինոբեմադրիչ Հենրիկ Մալյանի անվան կինոդերասանի թատրոնի բեմում հայտնվել է այսպես՝ դրսում եղած ժամանակ հանդիպել են թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Նարինե Մալյանն ու արևմտահայ գրականության մեջ «եփվածությունն» արևմտյան, իսկ շատ ավելի ստույգ, ֆրանսիական «թրծվածքի» հետ մեկտեղած Ժիրայր Բաբազյանը։
Ն․ Մալյանն ասել է, որ կուզենար բաբազյանական ձեռագրով մի բան ունենալ, ինչն ուղղակի թե անուղղակի նշանակել է դրսի թարմ աչքով դիտված գործ։ Ժ․ Բաբազյանն էլ իր հանդիպակաց առաջարկներն է արել, սակայն քանի որ թարմ աչքի պարագայի հետ մեկտեղ ապագա թատերգության ծագումնաբանության մեջ նախապատվությունը հօգուտ հայկական թեմայի, հայ հեղինակի է եղել, ընտրությունը կանգնել է «Ատամնաբույժն արևելյանի» վրա։
Հենց այստեղ մի ընդհանրական վերապահում անենք ու նոր փորձենք շարժվել առաջ։
Թող տպավորություն չստեղծվի, թե հայ թատերգությունը հնարավոր բեմադրիչին ընտրության առանձնակի լայն հնարավորություն է ընձեռում։ Անկեղծ լինենք՝ խոշոր հաշվով Հ․ Պարոնյանի նման մեծության ունեցած-չունեցածն էլ մի «Բաղդասար ախպար է», մի «Ատամնաբույժն արևելյան» ու թատերգության տակ հրամցվող նրա «Մեծապատիվ մուրացկանների» մասին խոհեմաբար լռենք, քանզի հուսահատությունից կամ հարկադրականությունից ձեռնարկված ամեն բան չէ, որ քայլ է։
Չէ, կարծես փոքր-ինչ կոպիտ ստացվեց։ Ավելի մեղմ ձևակերպմամբ ասենք՝ հուսահատական ամեն բան չէ, որ քայլ է։
Վերադառնալով Մալյան-Բաբազյան հանդիպմանը՝ տպավորություն չստեղծվի, թե կողմերը միանգամից են համաձայնության եկել։ Ն․ Մալյանն ընտրության անսխալականության մեջ համոզվել է ներկայացման փարիզյան բեմականացումը տեսնելուց հետո միայն, ապա նոր հավաստել, որ իր ուզածը հենց այս կարգի «Ատամնաբույժն արևելյանն» է։
Արդ փորձենք հասկանալ, թե ներկայացման այդ «ի՞նչ կարգի» մասին է խոսքը, որը տիպական չի եղել մինչ այդ նրա տեսած «Ատամանաբույժների» համար, իր հերթին Ժ․ Բաբազյանը հատկապես ու մասնավորապես ի՞նչ է դրած եղել ներկայացման փարիզյան բեմադրումների առանցքում, որով այն սրտամոտ է դարձրել տեղի նրբաքիմք հանդիսատեսին։
Մի կողմ թողնենք բեմադրիչի այն անկեղծացումները, թե սիրում է գործեր, որոնք քիչ են բեմադրված, կամ քիչ են ծանոթ և կամ հնացած են համարվում։ Փարիզյան հանդիսատեսի համար բնականաբար առաջնայինը հայ բեմադրիչի «փոշեզերծողի» կամ «թոզ առնողի» կարողության մեջ հավաստիանալը չի եղել բնավ։ Նրա ուզածը միանգամայն այլ բան է եղել, որը Ժ․ Բաբազյանը կարողացել է ճիշտ որսալ ու դիպուկ մատուցել՝ չկորսված, աննպատակ չանցկացված ժամանակի ափսոսանք՝ համադրված արագ տեմպի մեջ իրականացված խաղով։
Բնականաբար հարց է ծագում՝ իսկ երգիծանքի մեծանուն վարպետի այս գործը բեմադրիչին տալի՞ս էր այդ հնարավորությունը։
Միանգամից պատասխանենք։ Եվ՝ այո, և՝ ոչ։
«Այո»-ի բան խեր էր՝ տքնելու բան չկար։ Ինչ վերաբերում էր «ոչ»-ին, քրտնելն արդեն պարտադիր էր։ Թատերգության կառուցվածքի մեջ բացթողումներ կային, որոնք դժվարացնում էին ձեռնարկի իրականացումը, սակայն պարոնյանական երկխոսություններն այնքան շքեղ էին, որ արժե՛ր գնալ զոհողությունների։ Մի խոսքով՝ փարիզյան հանդիսատեսը զվարթով ընդունեց բեմադրությունը, եթե չասենք ավելին՝ սիրեց այն։
Սակայն Փարիզը թողնենք հանգիստ, գանք Երևան։
Ապագա բեմադրությունը Մալյանի թատրոնի համար գայթակղիչ էր նաև նրանով, որ թատրոնն իր խաղացանկում արևմտահայերենով ոչինչ չուներ։ Սակայն այս ոչինչ չունենալն իր հերթին մեկ այլ բարդություն էր պայմանավորում՝ դերասանների մոտ պիտի կոտրվեր արևմտահայերենին տիրապետելու նրանց թվացյալ խորագիտությունը, որն արտահայտվում էր բառերի շեշտադրումների անհարկի ձգումների, բերանը ծռմռելու տեսքով, բառերի «օյին-զոյինացված» արտասանումներով։ Բեմադրիչը խոստովանում է՝ հիմնախնդիրը հարյուր տոկոսով հաղթահարված չէ անգամ հիմա, սակայն զգալապես մոտեցած է սահմանային շեմին։ Ասել է թե՝ եթե ուզում ես արևմտահայերենի ունկ շոյող շքեղությունն ու հարստությունը տեսնել՝ գնա Մալյանի թատրոն, գնա Ժ․ Բաբազյանի բեմադրած «Ատամնաբույժն արևելյանը» տեսնելու։
Եվ այնուամենայնիվ որքան էլ Ժ․ Բաբազյանի հետ զրույցս բաց է, թափանցիկ, առավելագույնս անկեղծ, մի տեսակ հանգիստ չի տալիս այն հնարավոր գիտակցումը, որ «Ատամնաբույժի» ընտրությունը միայն Պարոնյանով, արևմտահայերենով, ու վերն ասված կամ ակնարկված հարակից այլ բաներով չէր պայմանավորված։ Կասկածանքներս չափազանց կտրուկ ու համոզիչ ի չիք է դարձնում բեմադրիչը։ Փաստորեն նյութի ընտրության հարցում բնավ էլ ժամանակի, նրա ինչ-ինչ բաների պարտավորեցնող գործոնը չի եղել ու սա ոչ միայն այն պատճառով որ «Ատամնաբույժը» ժամանակի պարտադրանքներից վեր ստեղծագործություն է։ Ժամանակի պարտադրանքից վեր ստեղծագործություն լինելուն զուգահեռ «Ատամնաբույժը» չափազանց ընդհանրական թեմայով ստեղծագործություն է, առանց կոնկրետ ազգային պատկանելության՝ հագցրու նրան ուզածդ հանդերձն ու հան բաց ծով, կայանիր ուզածդ նավահանգստում ու մի մտածիր դրոշ փոխելու մասին։
Միևնույն ժամանակ իր ընդհանրականության մեջ սա մի թատերգություն է, որը խորքային առումով ոչնչի չի պարտավորեցնում՝ պարզապես զավզակություն է, ծիծաղ է հանուն ծիծաղի։ Խոշոր առումով «Ատամնաբույժի» մեջ չպիտի փնտրել ոչ բարոյականություն, ոչ փիլիսոփայություն, ոչ էլ քաղաքականություն։ Այս չփնտրելիք «ոչ բարոյականությունը, ոչ փիլիսոփայությունը, ոչ էլ քաղաքականությունը» բնավ էլ իմ ընդհանրացումներև չեն, որ վաղը-մյուս օրն էլ հեղինակային հայտ ներկայացնեմ։ Այս որակումները Ժ․ Բաբազյանինն են, ով գտնում է, որ եթե բեմականացման մեջ ուսուցողական, դաստիարակչական բան էլ կա, դա պիտի փնտրել ներկայացման մատուցման ձևի մեջ, որ Պարոնյան կարելի է խաղալ և այսպես՝ առանց տարազի, այդ տարազի «համոզիչ» բաղկացուցիչ ֆեսի, արևմտահայ իրականությունը պայմանավող թվացյալ այլ «արտահայտչամիջոցների»։
Հայկական թատերական կյանքում այնքան հաճելի թեթևություն, այդ թեթևության հետ փառահեղ արևմտահայերենը շռայլորեն վայելելու, մեր դասական գրականության ու թատերգության երևելիի հետ ազատ շփման հնարավորություն տվող, այդ հնարավորության հետ ուսուցողական խորքային շերտեր պարունակող այս ներկայացումը հարկ է, որ վայելի գեղեցիկի հետ հաղորդակցվելու պահանջ ունեցող յուրաքանչյուր ոք։ Բարեբախտաբար այդ հնարավորությունը տրված է մեզ ու տրված է ի դեմս տաղանդաշատ բեմադրիչ Ժիրայր Բաբազյանի։
Փորձենք վայելել այդ հնարավորությունը։
Հեղինակ՝ Մարտին Հուրիխանյան
