1918 թվականին իմ Հարություն նախապապը տուն-տեղ թողած՝ իր յոթ որդիներով Ղարսից գալիս, հասնում է Սարդարապատ՝ իր մասնակցությունը բերելու ամենայն հայոց երկրորդ Ավարայրին։ Մի քանի տասնամյակ անց նրա թոռ ու իմ հայր Սերգեյը զինվորագրվում է Հայրենական երկրորդ պատերազմին՝ հերթական մի զուլում, որտեղ իր մեծ հայրենիքի հետ ուղիղ առումով իր փոքր հայրենիքի՝ Հայաստան աշխարհի գոյության հարցն էր կշեռքին դրված։ Մի քանի տասնամյակ անց իմ միջնեկ քրոջ Վիկտոր Յուզիխովիչ թոռնիկն է դառնում մասնակիցն Արցախյան քառօրյայի` դիրքեր բարձանալուց բառացիորեն կես ժամ առաջ թողնելով դիմելաձևի մեջ անհասկանալիորեն ընդհանրացված, պինդ մնալու ճակատագրորեն անասելի դաժան պատգամ-գրառում. «Հիշեք մեզ այնպիսին, ինչպիսին եղել ենք կյանքում, եթե ինչ-որ բան պատահի՝ չլացեք»։
Իմ մեծ տան այս երեք սերնդի մեջ ավագներից ողջի կարգավիճակով կանգուն մնացած կամ միայն ես ու, Եռատոնի վերաբերյալ խմբագրությունից խոսք ասելու առաջարկ ստացած, մոլոր նստել եմ համակարգչի առաջ՝ չիմանալով էլ ինչ գրել մեր հաղթական Մայիսի մասին, որ հայրենիքի գիրկ վերադարձած Շուշի լինելուց առաջ Սարդարապատ էր, Սարդարապատից շատ ավելի առաջ՝ Ավարայր։
Գլուխը՝ քարը, Շուշի-Սարդարապատ-Ավարայր այս թնջուկից էլ մի կերպ կարելի է դուրս գալ, սակայն իրավիճակի ողջ նրբությունն ու հակասականությունն այն է, որ մայիսյան Եռատոնի պատմությանն անդրադառնալու համար իմ գենետիկ հիշողությունը Ավարայրն է՛լ սկիզբ չի կարող ճանաչել, քանզի ճակատագրի թե հանգամանքների անհեթեթորեն դաժան բերումով 451-ն էլ… շարունակություն էր ու թե նախասկիզբ, ապա միայն հավատի համար պայքարի առումով։ Սակայն Ավարայրը հո միայն հավատի՞ համար պատերազմ չէր։ ՈՒրեմն ի՛մ ու քո՛, մեր բոլորի՛ հավաքական Եռատոնի պատմությունն անելու համար ի՛մ, քո՛, մեր բոլորի՛ հավաքական հիշության թևերով պիտի գնալ, հասնել անվանադիր Հայկ Նահապետի վաղնջական ժամանակներ, գնալ Նախասկիզբ, որը տվեց հայ էթնոսի արժանավայել ապրելու հստակ, հավաքական բանաձևումը, որի խտացված արտահայտությունը ձեր թույլտվությամբ ես բերեմ, տեղավորեմ ինձ նախորդած երկու և հաջորդած մեկ սերնդի պատմության համեստ ծիրում։
Տարիներ առաջ դեպքերի բերումով հայրս հայտնվում է մի քրդի օջախում ու նրա ընտանիքի անդամների հետ հավասարապես դառնում թե՛ նրա, թե՛ իր մեծ ընտանիքի պատմության իրեն անհայտ էջի ակամա ունկնդիրը։ Ընտանեկան սրբության հետ առնչվող խնդրի բերումով այս քուրդը, որ այն ժամանակ լինում է 16-17 տարեկան պարմանի, արյունով սրբում է իրենց գերդաստանին հասցված անպատվությունն ու ակամա դառնում սարերին, լեռներին իրեն տված փախստական, քանի որ թուրքերի ահից ոչ մեկը չի համարձակվում պատսպարել, պաշտպանության տակ առնել նրան։ Անգամ՝ ցեղակիցնե՛րը։ Հավատակիցնե՛րը։
Սարերում ամիսների նրա թափառ կյանքն իր տոհմակիցների խորհրդով հանգուցալուծում է գտնում միայն իմ Հարություն նախապապի օջախում, ով այն ժամանակների համար աշխարհ տեսած մարդ էր երկու անգամ Աստծո քաղաք ունեցած ուխտագնացությամբ ու շնորհված հաջի պատվանունով։ Իմ նախապապ Հարությունը լսում է հանգամանքների բերումով տնից-տեղից դատարկուն եղած երիտասարդին, պատմածը մտքում ծանր ու թեթև անում ունեցած տեղեկության հետ ու հավաստիանալով, որ եղածում լոկ ընտանիքի պատվի ու արժանապատվության խնդիր է ու ոչ թե այլ հնչողության երրորդական հարց, հրավիրում է օջախ։
Քիչ անց մերոնց դուռն է հասնում քրդին հետապնդող թուրքերի զինյալ խումբը։ Բախում են դարպասները, սակայն կատաղության տենդի մեջ հաջիի նկատմամբ հնարավորինս հարգանոք ու չափավոր։ Իմ Հարություն նախապապը լուռ հայացք է նետում սեղանը բոլորած իր յոթ կաղնիներին, որ նշանակում է տեղերում մնալու հրահանգ, ու դուրս գալիս։ Հաջիին տալով նրան հասանելիք օրինական մեծարումը՝ թուրք զինյալները պահանջում են հանձնել մերոնց օջախում ապաստան գտած իրենց մեռելը՝ բերելով արյունն արյունով մաքրելու, պատվի ու հեղինակության ծանրակշիռ փաստարկներ։
Իմ նախապապը, ում որդիներն առաջին անգամ անսալով հոր խոսքը՝ ելել-լեռնացել էին նրա թիկունքին, տեսնելով, որ կատաղությունից կուրացածների համար պահանջված համոզչության չեն օջախի համար հյուրի սուրբ լինելու մասին իր առարկումները, խոսքը եզրափակում է այսպես. «Վկա է Աստված, որ ես ասացի ու արեցի հնարավորը։ Շարունակության մեջ ազատ եք ձեր անելիքում։ Սակայն պայմանը մեկն է՝ տունս մտնելու համար պիտի անհրաժեշտաբար անցնեք ութ դիակի վրայով»։
Որքան էլ եկածներն արյունն աչք առած, ցասումից կուրացած ու կատաղած, հասկանում են, որ հաջին անանցանելի սահմանագիծ է դրել, ուստի թողնում, հեռանում են իրենց վրեժը լուծելու համար ավելի բարեհաջող պահի ակնկալիքով։ Քուրդ երիտասարդը մեկ շաբաթ մնում է մեր ապահով ընտանեկան հարկի տակ, որից հետո Հարություն նախապապս հրաշալի հասկանալով, որ թուրքերն այնուամենայնիվ հանգիստ չեն առնի, քանի դեռ իրենց վրեժը չեն լուծել, հանձնարարում է ճանապարհահաց, ապրուստի միջոց, ձի տալ քրդին՝ որդիներից չորսին հրահանգելով նաև իրենց ձիերը թիմարել ու, որպես կենդանի վահան, ուղեկցել նրան։
-Քո Հարություն պապն ինձ ասաց. «Որդի, տղաներս քեզ ապահով կհասցնեն ռսի սահման։ Այդքանն է քո կյանքի անվտանգությունը երաշխավորած պահելու իմ մանգզիլը, մնացածը դու ու քո բաժին Աստվածը», -դեպքերի զարմանալի զուգադիպումով մոտ 70 տարի հետո իր մեծ ընտանիքի իրեն անհայտ այս դրվագին հաղորդակից դարձած հայրս այսպես ավարտեց այդ պատմությունը, որն ուշագրավ այլ մանրամասներ էլ ունի, սակայն դրանց մասին մեկ այլ առիթով։
Իմ նախապապ Հարությունի ու Սարդարապատի հերոսամարտին իր յոթ որդիների ունեցած մասնակցության մասին արդեն ասել եմ, ցավալիորեն ավելացնելու ուրիշ ոչինչ չունեմ բացի նրա ու յոթ որդիներից վեցի նահատակվելը հիշատակելուց։
1942-ից Հայրենական մեծ պատերազմին զինվորագրված իմ տասնութամյա Սերգեյ հայրն այդ պատերազմից մեզ առարկայական ո՛չ մի հիշողություն չթողեց՝ բացի կիսով չափ թրատված կրծքից, որի մասին իմ Տաթև դստեր հարցին կատակով պատասխանել էր, թե Հիտլերն է կերել, ստացած մի քանի բուռ մեդալից, որոնք մեզ համար մանկության տարիների գունեղ խաղալիքներ էին լոկ, ու պատերազմի մասին կինոնկարները դիտելիս արցունքները գողունի մաքրելուց՝ ինչ է թե խեղճացած չներկայանա մեզ՝ իր զավակներին։ Մնացածում նրա տված դասերն իր հոր հիշատակը սրբորեն պահելն էր, մորն՝ աստվածացնելը, աշխատանքին, ընտանիքին նվիրված լինելը, մեկ էլ այն ծանր ապտակը, որ դասերս ստուգելու ոչ բարով առիթով ստացել էի Շիրվանզադեի հերոսներից մեկին ոգևորված ցիտելուց, թե՝ մարդս անասուն է, եթե տեսար ցեխի մեջ…
Սակայն շատ ավելի կարևորում հայրս, որ համրախոս եղավ մեզ՝ իր անմիջական ընձյուղումների հետ, կյանքի դասեր դարձրեց թոռնիկների պարագայում՝ երևի բնական վախ ունենալով, որ պորտից պորտ հեռացումը կարող է գենետիկ հիշողության կորստի բերել։ Բայց ի՜նչ կորստի մասին կարող է խոսք լինել, երբ իմ մեծ ընտանիքը հայրենիքին Վիկտոր տվեց՝ Հայաստանի Հանրապետության ու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանակիր Վիկտոր Յուզիխովիչ, ում սովորույթի ուժով Վիտյա, Վիտյուշ էինք դիմում՝ կորստից հետո միայն առարկայնորեն հասու դառնալով հայրենիքին մարտիրոսվածի նրա լեռնացած մեծությանը։
Ապրիլյան քառօրյայով իր հավերժ 19-ի մեջ մնացած ի՛մ, արդեն համոզված եմ, նաև քո՛, մե՛ր բոլորի Վիտյան դարձավ երկրի պատմությանն ընդմիշտ ներհյուսված ներկայություն, մնաց որպես հայրենիքին նվիրվածության կտրուկ մերժում բռնցքամարտի Լեհաստանի հավաքականի գլխավոր մարզչին, որն աշխարհամասի առաջնության փոխչեմպիոնի նրա հսկայական ներուժն ու հային ոչ բնորոշ ազգանունը տեսնելով, 14-ամյա պատանյակին երկիրը փոխելու առաջարկ էր արել գայթակղիչ խոստումների շարանով։ Մեր տղայի մեզ համար ուշացումով իմացած պատասխանի ուղիղ վկայությունն էր ծառայությունն Արցախում անցկացնելու ինքնակամ ընտրությունը, որտեղ էլ կնքեց իր… հավերժությունը։
Մայիսյան Եռատոնի մասին գրելու առաջարկ է արել խմբագրությունը՝ չդնելով ծավալի, էջերի սահմանափակման խնդիր, ու ես, որ թվում է ահավոր շա՛տ բան պիտի ունենայի հիշելու ու հիշեցնելու արցախյան գոյամարտի մասին թե՛ իմ լուսաբանումներից, թե՛ տեսած-լսածից և թե ապրածից, հիմա համրացել ու ոչի՛նչ չեմ կարողանում հիշել՝ բացի նեղ ընտանեկան այս պատմություններից՝ փորձելով գոնե ինքս ինձ համոզել ու հավատացնել, որ դրանք իրականում այնքան էլ նեղ շրջանակի խնդիրներ չեն, որ դրանցում գենետիկական կոդով Մարդու, Տեսակի մեր հավաքականությանն ի պահ տրված որակական հատկանիշների բարձրաձայնումներն են ու որոնք ճակատագրական նշանակության պահին խոսքից կարող են գործողության վերածվել ու վերածվել են մասնավորապես գիտակցված մահվան դիմած հայրենիի մեկ այլ խենթ-խելագարի՝ նռնակի օղակը քաշած Ռոբերտ Աբաջյանի՝ «էս հողի վրա իմ ընկերների արյունն է թափվել» ահազդու հիշեցումով ու «էս դիրրքը հանձնողի մերը…» մահ-գերեզմանից այն կողմ էլ սերնդեսերունդ հետապնդող մահասարսուռ զգուշացումով, որ ոգու անսանձ պոռթկում է, սթափության ու բանականության պատգամ, Տեսակին, Հայրենիքին անդավաճան մնալու պատվիրան։
Մայիսյան Եռատոնին ընդառաջ խոսք ասելու իրավունք է արտոնել խմբագրությունը, ու իմ մեծ ընտանիքի այս երեք սերնդի արանքում ավագներից միակ ողջ մնացածս մոլոր կանգնել եմ վաղնջականից ցարդ ընկած ժամանակի ահռելի տիրույթում ու սարսափից դողում, որ հայրենիքին կյանքը նվիրաբերածների ահռելի բանակը կազմածների հիշատակման մեջ հանկա՛րծ թե անփութորեն, հանկա՛րծ թե անզգուշորեն, հանկա՛րծ թե դավադրաբար հիշողության անկում չունենամ ու մոռացության տամ որևէ լուսեղեն, խոնարհման արժանի որևէ անուն՝ մեղսավորիս ընդմիշտ մատնելով գեհենի բոցերին, քանզի, անկախ նրանից՝
-նրանք մեր մեծ պատմության մեծ սկիզբը դրած Հայկ անվանադիրի առաջնորդած լայնալիճ աղեղավորներն էի՞ն,
-Տղմուտ գետի ափին սկիզբ առած ու երկրի խորքերը քաշված ռազմի գործողություններում սրբադասված Վարդանա՞նք,
-հավելյալ զգոնության ու զգաստության կոչ անող Էջմիածնի զանգերի ղողանջների տակ սարդարապատյան հերոսամարտը հյուսած անմահ լեգենդնե՞ր,
-ազգային ոգեղենության արցախյան ինքնականչ-ինքնաբոլորումի խենթ զինվորագրյալնե՞ր,
-թե՞ Ապրիլյան քառօրյայի մարտիրոսվածներ, նրանք ամենամեծ ամենահայերն էին ու են, ոսկե երակը Հայկազյան ցեղի, որոնց ոգեկոչմամբ ու խնկարկմամբ պիտի հայոց աշխարհի վրա բացվի Աստծո յուրաքանչյուր օր, եթե մեր հավատի ու ինքնության պատերազմը չենք համարում ավարտված։
Մարտին ՀՈՒՐԻԽԱՆՅԱՆ
Աղբյուրը՝ www.henq.am
