Չարենցյան դիմապատկերով այցեքարտը
ՀՀ վաստակավոր նկարիչ Մարտիրոսի հետ, ում պետությունն անձնագրով ճանաչել, հասարակության էլ պարտադրել է ճանաչել որպես Մարտիրոս Խաչատուրի Բադալյան, իմ ծանոթության հիմքը դրվեց գորիսյան պլեներով։ Սյունյաց աշխարհ այդ երկօրյա այցը հետո վերածվեց մտերմության, մտերմությունից՝ արվեստանոց հրավերի, այդ հրավերի հենքի վրա կառուցված երկար-երկար զրույցի, որը հարկ եմ համարում ընթերցողի դատին հանձնել՝ զրուցակցիս արվեստի մասին պատմությունները, այդ արվեստի մեջ ունեցած տեղի ու դերի արժևորումները թողնելով այդ նույն արվեստի նրբագիտակներին։
Մարտիրոսն ամեն ինչով է օրիգինալ՝ սկսած արմատներով հողի մեջ պինդ խրված կողճի իր զորեղ տեսքից, վերջացրած արվեստանոցի տեղակայման վայրի մասին «այցեքարտից»։ Վերջինիս պարագան առանձնահատուկ օրիգինալ է։ Նրա արվեստանոցը գտնելու համար ձեռքի տակ ընդամենը պիտի ունենալ Եղիշե Չարենցի պատկերով պետական բանկնոտը։
Ավելի ժողովրական լեզվով ասած՝ 1000-դրամանոցը։
Դրա դարձերեսին ՀՀ առաջին կառավարության, ներկայումս ՀՅԴ կենտրոնական գրասենյակի շենքն է, որի հարևանությամբ եղած երկհարկանու երկրորդ հարկում էլ նկարչի արվեստանոցն է։ Ինչպես տեսնում եք, իրեն հատուկ խորատեսությամբ պետությունը նրան ձերբազատել է այցեքարտ տպագրելու ծախսից ու հոգսից՝ ամենայն հավանականությամբ զգալով, որ ժամանակի հետ հազարանոցը դառնալու է նրա այցեքարտը, մեկտեղելով այնքան դժվարությամբ ձեռք բերված, սակայն արժանի ճանաչման հետ։
«Ումից եմ սերվե՞լ։ Հորի՛ցս եմ սերվել»
Մարտիրոսը նկարել սկսել է վաղ տարիքից՝ դրանով ինչ-որ չափով փոխհատուցելով դպրոցում չասենք վատ, բայց թե այնքան էլ լավ չսովորելը։ Նրա նկարչական հակումներն ընտանիքն առանձնակի ոգևորությամբ չի ընդունել, ու դրա մեջ պատճառահետևանքային հստակ ընդգծված բան կա՝ տոհմածառի հնարավոր մերձակա ու հեռակա դիտարկումները կտավի, առհասարակ արվեստի հետ առնչված ոչ մի սուբյեկտ չեն բացահայտել։ Հետագայում անձամբ ինքն էլ որքան քրքրել, գենետիկ կոդի ժառանգման փաստ չի արձանագրել։ Սակայն սույնը նրա համար այնքան էլ ցավեցնող չի եղել, քանզի արմատների մակարդակով գեղարվեստի հետ անմիջական կապի բացակայությունը ժամանակի հետ բերել է չափազանց հստակ բանաձևային խոստովանության։ Լրագրողների, արվեստասեր բարեկամների, ընկերների, ծանոթների «ումի՞ց ես սերում» հարց-ռեֆրեններն այնքան անվերջ ու հոգնատանջ են եղել, որ մի օր չի դիմացել ու պոռթկացել է․ «Ումից եմ սերվե՞լ։ Հորիցս եմ սերվել»։
Հենց այս պոռթկումն էլ հարցն ընդմիշտ հանել է օրակարգից։
Բուն սկիզբը թրթռացող երակն էր
Ես ոչինչ ինձնից չեմ հավելում։ Մարտիրոսն է պատմողը։ Մայրը ժողովից գալիս է տուն ու ամուսնուն պատմում, որ Թերլեմեզյանում իրենց զավակի սովորելուց գոհ են։ Հայրը, որ Մարտիրոսի դպրոցական տարիների ուսումնառության մասին հպարտություն շոյող խոսքերի կարոտ էր եղել, խորապես ազդվում է կողակցի ասածից ու որդուց հարցնում է՝ ինչի՞ կարիք ունի։ Մարտիրոսս էլ, ոչ ավել-ոչ պակաս, նկարելու սեփական անկյուն չունենալու հարցն է բարձրացնում՝ հոր հոգու նուրբ թելերի հետ լավ էլ արվեստով խաղալով, թե տնային հանձնարարություններն անելու տեղ չունի։ Վարպետ Խաչիկս, հազար հունարի, ոտից գլուխ աշխատանքի մարդ, լրջորեն խառնվում է իրար՝ աշխատասենյակ ունենալն ի՞նչ մի խնդիր է։ Թաղայինը, ում գրպանը մի փոքր «տաքացվել» էր՝ դե, ընդունված կարգ է եղել՝ բա ո՞նց, ձեռքը ձեռք է լվանում, երկու ձեռքը՝ երես, չի ուշանում իր գործնական խորհրդով․ «Խաչիկ ջան, ուրբաթ իրիկուն զանավեսկեն (վարագույրը) կախում եք, երկուշաբթի գամ, սենյակը պատրաստ տեսնեմ»։
Վարագույրն ինչի համար է՞ր։ Դե մեծ հարևանություն էր, հազար ուզողի կողքին կարող է և մի չուզող լիներ։ Ահա այսպես սկսվում է գեղարվեստի կախարդական աշխարհ Մարտիրոսիս սեփական անկյունով մեծ ճանապարհորդությունը։
Ինստիտուտյան ուսումնառության տարիները հավասարապես թե հեշտ էին, թե՝ դժվար։ Հեշտ էին այնքանով, որ Թերլեմեզյանից բերած գիտելիքները նորով համալրելու անսահաման կիրք կար, դժվար էր այնքանով, որ կողքինները ջահել-ջուհուլ էին՝ տարիների փորձերից հետո բուհ ընդունվելը, գումարած բանակի երկու տարին, իրենց հետ բերել էին համակուրսեցիների նկատմամբ ունեցած տարիքային տարբերությունը։ Սակայն այդ տարիքային տարբերությունն ու բնածին հումորի զգացումն իրենց առավելություններն էլ ունեին։ Մի օր ցցուն երակներով մի մարմին է նկարում, կանչում է համակուրսեցիներին ու կտավի հետևի կողմից մատը երակի վրայից անտեսանելի սղացնելով՝ ցույց տալիս, թե ինչպես է այն «շնչում», թրթռում։ Տղաներն ապշում են տեսածից, խնդրում են բացատրել, թե ինչպես է կարողացել հասնել դրան։
Տարիների բարձրությունից տղաների նաիվության վրա Մարտիրոսի քրքիջն այստեղ կտրուկ կտրում եմ ես, ում համար արդեն իսկ բացահայտվել էր զրուցակցիս դեպի ռելիեֆային կտավներ անցումի գաղտնիքը։ «Մարտիրո՜ս, դու քո արվեստով փաստորեն գալիս ես այդ թրթռացող, «շնչող» երակից» բացականչությունս ծերուկիս գցում է խորը ապշանքի մեջ․ «Ասում ես՝ երակն էր սկիզբը՞․․․ Որտեղից գալու հիսուն տարուց ավելի շարունակվող փնտրտուքս այդ ինչպե՞ս նման ամփոփ բացատրություն գտավ։ Էս դու որտեղի՞ց հայտնվեցիր»։
Բայց ես Մարտիրոսիս կթողնե՞մ ուշքի գա։ Հազիվ եմ դրել մի վիճակի մեջ, որից դուրս գալու միակ ելքը խոստովանությանն ինքնակամ, մանկորեն տրվելն է՝ երազային բան դիմացինի հետ զրույցի բռնվածի համար։
Ընդհանրապես էս նկարիչները զարմանալի մարդիկ են։ Խոսում են՝ չնկատելով՝ գաղտնիքներ են, որ բացում են, խորքային մտքեր են, որ շաղ են տալիս։ Ահա այսպես թրթռացող երակին գալիս է գումարվելու վոբլայով, գարեջրով, սև բուխանկայով նատյուրմորտի պատմությունը, որի առանցքը․․․ ձկան մսահան արված ողնաշարն է, այդ ողնաշարը որպես ավելորդություն չշպրտելու «ժլատությունը», սովորական սոսնձմամբ այդ ողնաշարը պատկերի դետալ դարձնելը։ Ընդ որում պատկերի դետալ դարձնելն այնպիսի հմտությամբ, որ նայողը գլխի էլ չընկնի դրա նկարված չլինելը։
Չզլանանք նկատել, որ սա էլ է բացառիկ շնորհ՝ եղածը հրամցնել որպես միայն քեզ հասանելի։
«Թե չէ մնացածը տեխնիկա է»
Նստած եմ Մարտիրոսի արվեստանոցի կախարդական աշխարհում ու լսում պատմություններ, դատողություններ նկարչության մասին՝ ոլորտ, որի պարագայում բնությունն իմ հանդեպ դաժանորեն ասկետ է եղել։ Սակայն իմ դարդն իբր ինձ քիչ է, Մարտիրոսս վերցրել ու մի հանգի «խրում» է, թե նկարել սովորելը դատարկ բան է։
Տարիքային առումով իմ համեմատ հարաբերականորեն մեծ մարդ է նա, ուստի լուռ կուլ եմ տալիս «նկարել սովորելը դատարկ բան է» կոնկրետ անձիս ուղղված անպատվությունը, սակայն խոսքի հետո-ն դառնում է անհամեմատ խորքային։ Ըստ Մարտիրոսի, կարևորը նկարելու տեխնիկան չէ, այլ՝ նկարով փոխանցվելիքը։ Նրա դիտարկմամբ այստեղ է, որ պարզ երևում է՝ պարզապես վրձին բռնող ե՞ս, թե՞ վրձնով մտորումների տանող, ասելիք փոխանցող, գույներ ու տեսիլքներ բացահայտող, աշխարհին ուղղված հայացք ես ու ասելի՞ք, թե՞․․․ Թե չէ նույն ծառը, նույն քարը, նույն թուփը քեզնից հարյուր տարի առաջ էլ նկարել են, քեզնից հարյուր տարի ու դեռ հազար տարի հետո էլ նկարելու են։ Զորօրինակ, ի՞նչ չեն ասել իմպրեսիոնիստները, որ վերցնում ու կրկնում են նրանց։ Նկարչությունը, Մարտիրոսիս խտացմամբ, մտածողություն է, թե չէ մնացածը տեխնիկա է, որ կարող ես սովորելով ձեռք բերել։
Որտեղից է սկսվում քառասունը
Ոչինչ չկա ավելի գայթակղիչ, քան մարդուն ինքնաթերթման, ինքնաընթերցման տանելը։
Հարցիս՝ ո՞վ էր երեսնամյա Մարտիրոսը, սկզբունքորեն ոչինչ չասող պատասխան է տալիս, եթե բացառենք նկարելու տեխնիկային հմտորեն տիրապետելու փաստի հիշատակումը։ Տեխնիկան յուրացված էր, պինդ դիմանկարները, բնապատկերները, նատյուրմորտները կային, ու այս առումով ապացուցելու բան չուներ։ Ի միջի այլոց կային նաև Խամաճիկների Երևանի պետական թատրոնի բեմանկարները, որոնք ազատ մտածողության լայն հնարավորություն էին ընձեռում։ Սակայն այս ամենի կողքին խմորվում, ողնաշարավորվում էր այն, որ դառնալու էր նկարիչ-կոլաժիստի նրա անհատականությունը պայմանավորող Ընթացքն ու Նկարագիրը։ ԴԵՄՔԸ։
Փակցվող դետալ հասկացությամբ կոլաժ և նկար համադրումները Մարտիրոսի մոտ վարժանքներից ավելի շատ կայուն մտածողության ու արտահայտչաձևի է վերածվում արդեն քառասուն տարեկանից ու շուռ է գալիս ինձ հարցով, թե իր քառասունը երբվանի՞ց է սկսվում։ Այ քեզ բա՜ն։ Չգտնելով ավելի հարմար պատասխան՝ ճշտելու պես ասում եմ․ «Ճիշտ այնտեղից, որտեղից հաշվում ես»։
Ահա հենց այս ճիշտ հաշվարկից էլ գալիս է Մարտիրոսը, ով ցույց տալու համար, թե դասական ընկալման նկարչությունն իրեն խորթ բան չէ, բառիս բուն իմաստով ժայթքում է դիմանկարների մի փառահեղ շարք։ Սակայն հարթ տարածքը՝ կտավի հարաբերական հարթությունը, նրա ներքին խռովքը մատնելու համար բավարար չէր, որքան էլ լույսի ու ստվերի, գունային համադրումների միջոցով ապահովվում էր պահանջված խորքը։ Երվանդ Քոչարն իր կտավներով բերել էր տարածության ու ժամանակի ընկալման նոր չափորոշիչներ, նոր զգացողություններ։ Մեծ վարպետի առաջադրածն ինչո՞վ նոր սահմանների յուրացման հրավեր չէր, ու ինչո՞վ ինքը չէր կարող ճանապարհ գնացողից լինել ճանապարհ հարթող։
Փարաջանո՞վը։ Միանշանակ հանճարեղ էր թե իր կինոյով, թե կոլաժներով՝ Մարտիրոսի գնահատականն է։
Ազդեցությո՞ւն։ Դժվարանում է պատասխանել, բայց թե իր կտավներում կոլաժվող տարրերն իր արվեստի նույնքան անխուսափ բաղկացուցիչներն են, որքան այն կազմած մնացած բաները։
Սակայն մարտիրոսյան դիմանկարների հիշատակումից հետո ասելիքի մեջ մենք ոնց որ թե փակբերան եղանք։ Իսկ երաժշտական գործիքների կերպարային շա՞րքը, դրանց արտաբերածի բազմերանգությունն ու բազմաձայնությո՞ւնը։
Ես հարկավ գեղարվեստի խորագիտակ չեմ, որ տամ Մարտիրոսի արվեստի ամբողջական, համապարփակ գնահատականը, թեև եթե ստեղծագործողը կենդանի շունչ է, ընթացք, այդ ո՞վ է ի զորու նրա դիմանկարի աբողջական պատկերը տալ։ Ուստի ես ընդամենը փաստում եմ, որ Մարտիրոսին հաջողվել է ստեղծել ի՛ր աշխարհը, որտեղ նույն թրթիռի մեջ հավասարապես աշխատում են գույնի ու դետալի համադրումը, տարածությունն ու ժամանակը, միտքն ու զգացողությունը՝ իրենց հավաքականության մեջ վերածվելով համանվագի՝ դիմացինին մղելով մտածելու, զգալու, ամբողջանալու պարտադրանքի։ Իսկ թե իրականում որտեղից է սկսվում Մարտիրոսիս հարցրած քառասունը, արդեն որպես զգացումների ամբողջացած ընկալում, այսպես պատասխանեմ նրան՝ այնտեղից, որտեղից սկիզբ է առնում մարդուս անհատականությունը, աշխարհին նետված նրա հայացքը։
Աշխարհի վրա բացված մեր բոլորի աշխարհը։
Հեղինակ՝ Մարտին ՀՈւՐԻԽԱՆՅԱՆ
