Ըդիկ ըդպես է
«70 ճանապարհ դեպի տաճար» հղացումը, որը թե մշակութային փայլուն նախաձեռնություն է, թե հայրենաճանաչողության յուրօրինակ դասագիրք, իր ութերորդ կայանումով վերջապես «պատվեց» Գյումրին։ Ուշացրած այցելության վրիպումը մեղմելու համար կազմակերպիչները «Սրբատաշ քաղաքը․ Կումայրի» սիրուն վերտառությամբ էին հայոց արվեստի մայրաքաղաքի սիրտը փորձել շոյել, բայց թե տրվող դասի պես բարեկամական հնարավորինս մեղմ հուշումը բոլոր դեպքերում ավելորդ չէր լինի՝ այդ Գյումրիի՛ համար է յուրաքանչյուր այցելու հերթական, մինչդեռ ամեն այցելուի համար Գյումրիին վիճակված է ընդմիշտ առաջինը լինելու։
Այս պարզ ճշմարտությունը երևանաբնակ գեղանկարիչներ Յուրի Եղիազարյանի, Արմեն Վանցյանի, Լևոն Աբրահամյանի համար այցի ընթացքում մեկ անգամ չէ ու մեկ դրվագով չէ, որ հաստատվելու է, և բնավ նշանակություն չունի, որ հայրաքաղաք սա նրանց առաջին այցը չէր։ Այո, Գյումրին ամեն այցելուի համար է առաջին անգամի զգացողության, ու դա այդպես է ոչ նրա համար, որ քաղաքը միշտ թարմ է, նորովի։ Դա այդպես է նրա համար, որովհետև․․․ ըդիկ ըդպես է։
Էսքան բան։
«Էրևընից հյուրեր են էկե»
Էրևընից հյուրեր են էկե։ Էն էլ ի՜նչ հյուրեր։ Նկարիչնե՛ր։ Հյուրի զգացողությանը խառնվել է գործընկերության զգացողությունը, ու Սուսաննա Մկրտչյանի ոտքերին ոտքեր են բուսնել։
Ով է Սուսաննա Մկրտչյանը՞։ Ըդիկ հա՞րց էր, օր տվիք։ Սուսաննա Մկրտչյանը Գյումրիի գեղագիտության ազգային կենտրոնի հիմնադիր տնօրենն է ահա արդեն 43 տարի, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ է, պրոֆեսոր, արվեստագետի ու իր մարդկային տեսակի մեջ Գյումրիի գունեղ դեմքերից մեկը՝ իր առանձնության մեջ արդեն իսկ ամբողջ ամբողջություն։ Սուսաննա Մկրտչյան նկարչի մասին այս նյութի շրջանակներում ինձնից ավել բան չպահանջեք ոչ միայն նրա համար, որ նրան առանձին նյութով անդրադառնալու պատիվն եմ ունենալու, այլև նրա, որովհետև իմ խնդիրը Գյումրվա պլեները լուսաբանելն է, իսկ նրանից զատ ես ընդամենը երեք նկարչի եմ դեռևս հիշատակել՝ հյուր ժամանածների կողքին բառ իսկ չասելով պլեների մասնակից տեղի նկարիչների՝ Գագիկ Մանուկյանի, Գևորգ Սարգսյանի (Ճալա), Եսայի Մեյրոյանի մասին։
․․․Հասել ենք, տեղավորվել։ Ովքեր իրար հեռակա էին մինչ այդ իմացել, մոտիկից են արդեն շփվում։ Տրվող նախապատվությունը բնականաբար հյուրերինն է։ Ամեն ինչ նրանց սրտով է արվում, նրանց հարմարեցվում։ Սա Գյումրին է, և այստեղ մարդու նկատմամբ ուշադրությունը հասցված է ծայրահեղության։ Լավ առումով ծայրահեղության։ Ու խնդիրը բնավ էլ այն չէ, որ գնալուց հետո հյուրը տանտիրոջ զանգակն է դառնալու։ Դրան այստեղ առանձնակի ուշադրություն դարձնող չկա։ Սա Գյումրին է՝ հյուրամեծարության, կենցաղավարության իր բանաձևային կանոններով, որոնք ԿԵՐՊ, ՏԵՍԱԿ ու ՆԿԱՐԱԳԻՐ են պայմանավորում։ Մարդու, ազգի։ Այնպես որ Գյումրի կարելի է գալ ու պետք է գալ նաև այս բաների համար։
Սրանք՝ ի միջի այլոց։
«Ստեղի շներն էլ արվեստից բան կհասկնան»
Օրը պլանավորված է, մնում է դրա հետևողական իրագործումը։ Երևանյան նկարիչները բնականաբար քաղաքում շրջելու, այն ճանաչելու, միջավայրը հասկանալու խնդիր ունեն։ Թող որքան կուզեն շրջեն, մանավանդ որ միանգամից նկարակալի առջև կանգնելն էլ ինքնին մեծ խնդիր է՝ մի կողմից քաղաքում խեղդ շոգ է, մյուս կողմից էլ անքան զբոսաշրջիկ կա, որ․․․ քիչ էր մնում հնչեցնեի տեղացիների խոսքին բնորոշ չափի այդ միավորը, բայց թե նույն գյումրեցիների ասածի պես էնքան «օյին-զոյին» մարդ կա․․․ Մի խոսքով՝ քաղաքը հեղեղած զբոսաշրջիկներն այնքա՜ն շատ են, այնքա՜ն հետաքրքրվող, հետաքրքրվողի կողքին էլ խորհուրդ տալու այնքա՜ն պատրաստ, որ էտյուդնիկդ բացելն էլ կփոշմանես։
Ի միջի այլոց մի զվարթ պատմություն, որ պատահել էր Արմեն Վանցյանի հետ։
Առավոտ կանուխ ելել, մոտակա փողոցից բացվող քաղաքային տեսարանն է կտավին հանձնելուց եղել, երբ կողքը հայտնվել է մի շուն։ Կենդանին նախ ուշադիր զննել է կտավին պատկերվածը, ապա քննախույզ հայացք նետել բնօրինակին, հետո նորից դիտել պատկերվածը, գնահատող հայացքով հավանություն տվել նկարչին ու հեռացել։ Երբ զվարթախոսություններով ուղեկցվող սեղանին Արմենն անում էր այս պատմությունը, Գագիկ Մանուկյանը իր համար սկզբունքային ճշտում արեց «Ճակատին չալ կա՞ր» հարցով ու հանդիսավոր տեղեկացրեց, որ դա գեղագիտական կենտրոնի դռների մոտ հերթապահություն անող շունն է։ Երբ պայթեց ծիծաղը, նույնքան լրջությամբ ավելացրեց․ «Ապ ջան, ստեղի շներն էլ արվեստից բան կհասկնան»։
Միջավայր ասվածը նախ և առաջ մարդն է
Եթե Արմեն Վանցյանի ուշադրության կենտրոնում հայտնվել էր «Սուրբ Նշան» եկեղեցիով ամբողջացող փողոցը, Լևոն Աբրահամյանը նախապատվությունը տվել էր լուսահոգի Ալբերտ Մկրտչյանի «Մեր մանկության տանգոն» փառահեղ կինոնկարից հայտնի բակին, որի թոլի՝ կամարի տակով անցնելիս չես կարող աչքաթող անել պատին ամրացված, պարզ ճշմարտություն հավաստող գրությունը․ «Աշխարհի իսկական կենտրոնը Գյումրին է, հմը շատ պետություններ չտեսնելու կուդան»։
Ինչ վերաբերում է կյանքի որոշակի շրջան Իսպանիայում անցկացրած Յուրի Եղիազարյանին, Գյումրիի ընկալման դիտակետ էր ընտրել քաղաքում որպես 50-ամյակի կամուրջ ճանաչված կառույցը։ Նրա նախապատվելի «միջավայրը հասկանանք»-ն իր կոնկրետ արտահայտությունը գտել էր այստեղ։ Ինչ վերաբերում է գյումրեցի նկարիչներին, Սուսաննա Մկրտչյանը մեկնակետ կունենա «Յոթ վերք» անունը կրող եկեղեցու շրջակա միջավայրը, Գևորգ Սարգսյանը, Գագիկ Մանուկյանը, Եսայի Մեյրոյանը կօգտագործեն Վահրամաբերդը հյուրերին ցույց տալու առիթն ու իրենց հարազատ Շիրակ աշխարհն իր կենտրոնով քննության կառնեն ա՛յս դիտակետից։
․․․Գործը՝ գործ, սրբատաշ Գյումրին կտավին հանձնելը՝ պլեների սահմանած անառարկելի առաջնայնություն, սակայն այս ամենի հետ ու այս ամենի մեջ իր ուրույն տեղն ունի խոսքն ու զրույցը, որը թե արվեստի խնդիրների շուրջ է, թե՝ առհասարակ ու իր այս բազմադեմության մեջ գալիս է բացելու ստեղծագործող մարդու հոգին, թերթում ծալքեր, որոնք գուցե թե առաջին անգամ են նման քննության ենթարկվում։
«Ի՞նչ չկար Գյումրիի նկարչությունում, նկարիչների մոտ, որ դու բերեցիր», -հարցս Գևորգ Սարգսյանին է ուղղված։ Մի փոքր խառնվում է, սակայն պատասխանում է գյումրեցուն բնորոշ շիտակությամբ․ «Թող ամպագոռգոռ չթվա, վերացական արվեստը ես եմ բերել» ու երևի մի փոքր վարանելով ասածի թվացյալ հավակնոտությունից՝ հավելում․ «Գաղափարը կար, անողը չկար»։ Այս հավակնոտություն բառը, եթե նկատեցիք, ես եմ ներմուծել նրա խոսակցության աստառ, թեպետ եթե մարդն ինքն է եղել ճանապարհ բացողը, ինչո՞ւ պիտի կեղծ համեստություն անի։
«Ի՞նչ կա քո նկարչությունում, որ չկա ուրիշի մեջ», -հարցս արդեն Գագիկ Մանուկյանին է ուղղված՝ իսկապես վառ անհատականության։ Պատասխանն առավել քան օրիգինալ է, չնայած ընդունված է ասել, որ հարցին հարցով չեն պատասխանում․ «Հեչ էղե՞լ ես կարդիոգրամայի։ Եթե բժիշկ չես, սրտի նույն զիգզագն է։ Եթե բժիշկ ես, մի ամբողջ կենսագրություն է մեջտեղ գալիս հազար ու մի պատմություններով»։
Անկեղծ ասած՝ ես սրտի բժիշկ չեմ, բայց էդ զիգզագները, նաև իմ տխուր օրինակով, կարդացող լիքը ընկերներ ունեմ, ու կարիք չկա նկարչի խոսքը «խուրդելու»՝ հասկանալու համար, որ նրա ասածը ստեղծագործողի անհատականությանն է վերաբերում։
Չէի ասի, թե նկարչության մեջ իրենց առանձնակի ինքնատիպությամբ առանձնացող Գագիկ Մանուկյանն ու Գևորգ Սարգսյանն արվեստի մասին իրենց ասելիքի մեջ խոսքի ջրվեժ են՝ իրենցն իրենց անելիքն է, կտավի առաջ մերկանալը, գույնը ոչ միայն տեսնելն ու տեսցնելը, այլև հրամցնելու միջոցով լսելն ու լսեցնելը, բայց թե անհամեմատ խոսքառատ են Եսայի Մեյրոյանի համեմատ, ով ավելի շատ ներքին խռովքի արվեստագետ է իր բերած գունային համանվագով, որը երբեմն այնքան թեթև է, ամպեղեն, որ թվում է՝ բռնես՝ կանէանա օդում։ Հիմա թե նկարիչն ի՞նչ ճանապարհով է հասել այդ վարպետությանը, անքննելի է, ինչպես որ անքննելի են, թե Գերագույնն ինչ մասնաբաժնով ում ինչ ու ինչքան շնորհք է տալիս։ Այսքան էլ մեր Եսայիի նկարչության մինիմալիզմի մասին՝ արվեստի տեսաբաններին ավելի խորքային ընկալումներով վերլուծության մղելու ազնիվ ցանկությամբ։
Ավանդական սեղանի պարզ ճշմարտությունները
Ոչ մի ռեստորան։ Այդ ինչի՞ պակաս կարող է ունենալ գեղագիտության ազգային կենտրոնի բոլորաձև սեղանն այն դեպքում, երբ տիկին Սուսաննայի պես խոհանոցային գաղտնիքներին տիրապետող թագուհի ունի, երբ չորս կողմդ ամեն ինչ թաթախված է արվեստով ու արվեստականությամբ, երբ Երևանից ժամանած պատվավոր հյուրդ գեներալ Արսեն Աֆրիկյանն է ու, կամա թե ակամա, իրավագիտակցության մի համոզիչ դասընթաց ես անցնելու մարդ-իրավունք ու առհասարակ մարդ-քաղաքացի թեմայով, երբ խոսակցության առանցքը, ուզես, թե չուզես, արվեստն է լինելու, երբ տանջող ցավի պես մեջտեղ է գալու հիրավի տաղանդավոր ստեղծագործողներ ունենալու կողքին քաղաքում նրանց գործերը ցուցադրելու համար ցուցասրահ չունենալու ոչ միայն անամոթությունը, այլև ծայր բթամտությունը, որ այդ տաղանդավորներից յուրաքանչյուրը պատրաստ է հիրավի մի նշանակալի գործ նվիրել այդ հնարավոր ցուցասրահին, որ նրանցից ամենը մեկ չէ-չէ, առնվազն մի քանի ընկեր կունենա աշխարհով մեկ, ովքեր իրենց նվիրաբերած գործերով այդ ցուցասրահին մի այլ կարգի շուք ու հմայք կտան․․․
Ո՞ր մեկն ասես։
Թե չէ Գյումրին հո միայն խաշն ու քյալլեն չէ, պիվեն չէ (դիտմամբ եմ գրում պիվա)։ Եթե բանը մասնավորապես հասավ վերջինիս, Քսենոֆոնը հայաստանյան գարեջրի մասին առաջին հիտակումն արել է սրանից դեռևս երկու հազար տարի առաջ, երբ բնավ էլ տուրիստական շրջագայությամբ չէր Հայաստանում, իսկ Գյումրիի ներկայիս քաղաքապետի պիվի գործարանն էլ չկար, որ որպես «մշակութային օբյեկտ» ներս մտներ։ Ուզում ես շուռ գալ ու նմաններին հայտի ֆիլմի հերոսուհու բերանով «քիչմ կուլտուրական» լինելու կոչ անել, սակայն սրանց փրկողն այն է, որ առ Գյումրին ունեցած գյումրեցու սերը երբեք էլ իր ունեցած քաղաքապետերով, առավել ևս քաղաքական կուսակցություններով պայմանավորված չի եղել։ Ուզում ես շուռ գալ ու ասել․․․ բայց թե պլեներն է ափսոս, պլեները, որ «Ռոսլին» արվեստի հանդեսի հիմնադիր խմբագիր, «70 ճանապարհ դեպի տաճար» ձեռնարկի համակարգող Վրեժ Առաքելյանի թամադայությամբ, Գրիգոր Մովսիսյան-Նաիրա Կարապետյան ամուսնական զույգի մեկենասությամբ եղավ սրբատաշ քաղաքի մի նոր, յուրօրինակ ընթերցում ու, եթե լծակների մոտ կանգնածների մեջ հասկացողը կա, այս հոդվածի տեսքով ցավերի, մտահոգությունների վերհանում։
Մարտին Հուրիխանյան
